Effectiveness of Hypnotherapy on the Perceived Stress and Blood Pressure in Patients with Primary Hypertension

مقدمه

     فشارخون بالا از شایع ترین عوامل خطرساز بیماری­های قلبی-عروقی است که منجر به سکته قلبی، حوادث مغزی، نارسایی قلبی، اختلالات بینایی، کلیوی و مرگ زودرس می­گردد (1). ویژگی این بیماری افزایش فشار سرخرگ سیستمیک می­باشد و ازلحاظ بالینی فردی را گویند که دچار پرفشاری خون شده است که فشارخون سرخرگی او بیش از 90/140 باشد (2).

      بیماری های قلبی- عروقی یکی از علل عمده مرگ و میر در سطح جهان بوده و یک سوم کل مرگ و میرها در جهان را به خود اختصاص می­دهند که از این میزان حدود 30 درصد موارد در افراد کمتر از 75 سال رخ داده است. اکثریت 32 میلیون نفری که هر ساله در جهان دچار حملات قلبی می­شوند، دارای یک یا چند عامل خطر زمینه ساز شامل فشار خون بالا، دیابت، مصرف دخانیات، تغذیه نامناسب، چربی خون بالا و کم تحرکی هستند که اکثر آنها قابل کنترل یا تصحیح می­باشند. فشارخون اولیه به فشارخونی گفته می­شود که علت عضوی قابل تشخیص ندارد و معمولاً از ترکیبی از عوامل جسمانی و روانی به وجود می­آید(1). فشار خون بالا، اختلالی است غیرمعمول که هیچ نشانه آشکاری ندارد و ممکن است فردی مبتلا به این بیماری خطرناک باشد، ولی چون آن را از درون حس نمی­کند، هرگز بدان توجهی نکند (3).

     در طول سال های گذشته پژوهش­های بسیاری نشان داده­اند که رویدادهای استرس­زا در ظهور بیماری­های جسمانی و روانی مؤثرند و در واقع یکی از عواملی که به تنهایی و یا در ترکیبی با عوامل دیگر نقش اساسی در فشار خون بالا دارد، استرس می­باشد (4). در هنگام استرس و موقعیت­های تهدیدکننده، رگ­های اندام­های احشائی منقبض می­شوند، در این حالت نبض سریع می­زند و فشارخون بالا می­رود (5).

      برخی پژوهشگران، معتقدند که ویژگی­های محیطی و موقعیتی متفاوت در تجربه میزان استرس اثرگذار هستند (4). بر این اساس، حوادثی که تقاضاها و مطالبات زیادی ایجاد می­کنند و تهدیدی قریب الوقوع به شمار می­روند، می­توانند استرس زیادی را در فرد ایجاد کنند (6). همچنین پژوهشگران تغییر در شرایط محیطی و زندگی را نیز استرس آور دانسته وعوامل محیطی چون ابهام در موقعیت یا نقش، مطلوب دانستن یا ندانستن موقعیت و کنترل پذیری یا کنترل ناپذیری موقعیت را نیز در میزان تجربه استرس مؤثر دانسته­اند (3). استرس عبارت است از تجربه کردن وقایعی که برای آسایش جسمی یا روان فرد مخاطره آمیز تلقی می­شوند و یکی از مولفه­های تبیین کننده احتمال اتخاذ سبک­های مقابله توسط افراد در موقعیت­های استرس زا محسوب می­شود و استرس ادراک شده از جمله عواملی است، که می­تواند در ابتلا به بسیاری از بیماری­ها و اختلالات نقش داشته باشد و یا شرایط ابتلا به بیماری­ها و اختلالات را هموار سازد و شدت استرس ادراک شده اشاره به باور فرد در زمینه جدی بودن استرس دارد (7). در واقع استرس ادراک شده^[1] عبارت است از واکنش بدن به تغییری که مستلزم سازگاری یا پاسخ جسمی، ذهنی یا هیجانی می باشدکه می­تواند به وسیله هر عامل یا محرک تنش زا ایجاد گردد (8).

از دیدگاه آسیب شناسی، استرس در سطح فردی باعث بروز آسیب‌های جسمی و روانی و در سطح اجتماعی باعث بروز و تشدید مشکلات اجتماعی می‌شود. در حال حاضر نظریه پردازان جدید استرس سعی دارند این مفاهیم کل را به اجزای تشکیل دهنده و مکانیزم‌های آن از جمله ساز و کاری که استرس به واسطۀ آن موجب بیماری می‌شود، افکار مزاحم، مشغولیت‌های ذهنی، افکار خودکار و خاطرات آسیب‌زا تجزیه کنند (9).

نتایج پژوهش­های مختلف نشان داده­اند که سبک واکنش بیماران قلبی به محرک­های محیطی با استرس و تحریک پذیری همراه است، که خود موجب عوارض قلبی-عروقی مانند پرفشاری خون در آنان می­گردد (10).

با توجه به اینکه فشار خون یک فرد تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله استرس و هیجانات قرار می­گیرد، در نتیجه ممکن است یک فرد در هنگام مراجعه به پزشک تحت تاثیر مواجهه با پزشک و شرایط مطب یا بیمارستان دچار استرس شده و فشار خون بیمار بالا رود، وقتی برای بیماری تشخیص فشار خون بالا گذاشته می­شود، این امر مستلزم مصرف دارو(گاهی تا آخر عمر) صرف هزینه­های مراجعه به مراکز درمانی و اتلاف وقت بیمار جهت مراجعات مکرر و غیره می­باشد. از این روی فشار خون بالا ناشی از استرس زمانی ایجاد می شود که فشار خون شخص در مطب یا مرکز درمانی بالاست ولی با استفاده از دستگاه هولتر مانیتورینگ در حد نرمال است. این پدیده باعث می شود تا این افراد به درمان­های رایج ضد فشار خون پاسخ مثبت ندهند (11).              

در درمان فشار خون بالا از روش­های دارویی و غیردارویی استفاده می­گردد. از درمان غیردارویی و یا مداخله­های روان شناختی مانند اصلاح سبک زندگی، رژیم غذایی، درمان شناختی- رفتاری، یوگا، مدیتیشن و هیپنوتیزم استفاده شده است (12). یانگ^[2]و همکارانبیان داشته­اند که همراه با دارو درمانی روش­های غیردارویی و درمان مکمل می­توانند سهم عمده ای در کاهش فشار خون بیماران مبتلا به فشارخون اولیه بالا داشته باشند (13).

هیپنوتیزم^[3] و تکنیک های آرام سازی^[4] به سبک علمی و توسعه یافته از جمله شیوه های درمانی ویژه ای است که در گستره وسیع تری نسبت به گذشته از آن استفاده می­گردد. هیپنوتیزم شرایط تمرکز پیشرفته ای است که در آن فرد بر روی یک محرک خاص تمرکز می­نماید و توجهی به محرکهای دیگر چون محرکهای محیطی یا تنی ندارد (14).

 بر اساس نظر کاپلان و سادوک^[5]هیپنوتیزم یک روش روان درمانی است که با تغییر حالت هوشیاری و استفاده از سه مؤلفه تمرکز^[6] (جذبه)، انفکاک^[7] و تلقین‌پذیری^[8] مخاطب را در شرایطی قرار می‌دهد که می‌توان فرایند درمان هیپنوتیزمی را در مورد او به کار گرفت (15). در این حالت خاص هوشیاری، جملات درمانگر(تلقینات) در ذهن تحت آگاه و ناخودآگاه سوژه نفوذ کرده و در اعماق ذهن وی ثبت می­شود. همین ویژگی، باعث تأثیر شگرف و پایداری درمان هیپنوتیزمی (هیپنوتراپی) می­گردد. در هیپنوتیزم، افرادی که هیپنوتیزم پذیری بیشتری داشته باشند پاسخ بیشتری به تلقینات می دهند (3).

همچنین، بسیاری از محققین و متخصصان بالینی در حال حاضر مشاهده کرده­اند که هیپنوتیزم یک اثر هم افزایی در ترکیب با سایر روش های درمانی به وجود می آورد (16). علاوه براین، در پژوهش­های بسیاری اثبات شده است که استفاده از شیوه هیپنوتیزم درمانی، در درمان افسردگی و همچنین نشانه­های استرس از جمله، بی خوابی، تنش عضلانی، نگرانی و غیره تأثیر بسزایی دارد؛ گرچه پژوهش­ها،  بیشتر بر تأثیر آن بر کاهش استرس و اضطراب تاکید می­کنند (17).

مطالعات متعددی نشان داده­اند که رویارویی مزمن با استرس بر فشارخون اثرگذار است (18) و بالا بودن فشارخون به هنگام مواجهه با استرس در ایجاد سکته­های خاموش (19) و مرگ و میر، به دلیل بیماری­های قلبی موثر است و از سوی دیگر عوارض جانبی مصرف داروهای شیمیایی مشکلات ثانوی را برای بیماران بیماران ایجاد می­کند. طی بررسی پیشینه مطالعات انجام گرفته در ایران مطالعه­ای یافت نشد که مستقیماً  به بررسی اثربخشی هیپنوتیزم درمانی بر کاهش میزان استرس ادراک شده و کاهش میزان فشار خون سیستولی و دیاستولی در بیماران مبتلا به فشار خون اولیه، بپردازد، اما پژوهش­های متعددی نشانگر بررسی نقش استرس در افزایش فشار خون بیماران دارای فشار خون بالا (11)، رابطه استرس و فشار خون دانشجویان (20)، اثربخشی هیپنوتیزم درمانی بر کاهش اضطراب بیماران دارای اختلالات اضطرابی (21) و تاثیر هیپنوتیزم درمانی در درمان افسردگی، اضطراب و اختلال خواب ناشی از وزوزگوش بیماران می­باشد (22).   

با توجه به شیوع فشار خون و تأثیر عوامل روانشناختی در این بیماری، همچنین کمبود مطالعه در این زمینه، پژوهش به منظور طرح ریزی راهکارهای درمانی غیردارویی مناسب، ضروری به نظر می­رسد. به علاوه به دلیل عوارض ناشی از این بیماری و مخارج اقتصادی فراوان در درمان آن، تداخلات دارویی و عوارض جانبی آن­ها که مشکلات عدیده­ای را پیش روی این بیماران قرار داده، به نظر می­رسد دستیابی به شیوه­های درمان غیرداروئی می­تواند به طور همزمان و موازی با درمان­های دارویی، طول مدت درمان را کاهش و بهبودی را تسریع نماید. براین اساس، این پژوهش به دنبال بررسی فرضیه­های زیر صورت گرفت:

1-هیپنوتیزم درمانی بر کاهش میزان استرس ادراک شده در بیماران مبتلا به فشار خون اولیه،  موثر است.

2-هیپنوتیزم درمانی بر کاهش میزان فشار خون سیستولی و دیاستولی در بیماران مبتلا به فشار خون اولیه، موثر است.  

روش کار

       مطالعه حاضر با طرح آزمایشی از نوع پیش‌آزمون- پس‌آزمون انجام گرفت. متغیر مستقل هیپنوتیزم درمانی بود که فقط در گروه آزمایش اعمال شد و تأثیر آن بر نمرات پس آزمون گروه آزمایش نسبت به گروه گواه مورد مقایسه قرار گرفت. جامعه آماری پژوهش شامل تمامی بیماران مبتلا به فشار خون اولیه شهر مشهد بود. برای انتخاب نمونه، بعد از اعلام فراخوانی که در سال 1395 از طریق انجمن هیپنوتیزم خراسان صورت گرفت و مراجعه داوطلبین به مرکز و همچنین تأیید بیماری آن­ها توسط آزمایشات پاراکلینیکی و نظر پزشک متخصص قلب و عروق، از میان تمامی بیمارستان­های واقع در شهر مشهد، بیمارستان امام رضا(ع) انتخاب شد و از بین بیماران مبتلا به فشارخون اولیه مراجعه کننده به مراکز درمانی شهر مشهد در بازه زمانی تابستان 1395 به صورت نمونه‌گیری در دسترس تعداد 30 نفر انتخاب و به طور تصادفی ساده (به صورت قرعه کشی)  در دو گروه آزمایش و کنترل(هر گروه 15نفر) جایگزین شدند. لازم به ذکر است که دارا بودن فشارخون اولیه، سیستول بالای 140و دیاستول بالای 110، رضایت کامل جهت شرکت درهیپنوتیزم درمانی، نداشتن اختلالات روانی حاد یا مزمن، عدم مصرف داروی روانپزشکی همزمان، عدم شرکت در برنامه­های روانشناختی دیگر و توانایی حضور در جلسات درمان به عنوان ملاک ورود آزمودنی به گروه مورد مطالعه و عدم همکاری و غیبت دریکی از جلسات، بیماری جسمی و روانی قابل توجهی که نیاز به دارو یا رژیم خاصی دارد به عنوان ملاک خروج آزمودنی از مطالعه در نظر گرفته شد. لازم به ذکر است هر دوگروه بیماران هر شب یک قرص لوزارتان 50 میلی گرم مصرف می­کردند. یبمارانی که در گروه آزمایش قرار داشتند به مدت 3 جلسه تحت هیپنوتیزم درمانی  قرار گرفتند در حالی که گروه کنترل تا پایان مرحله پس آزمون هیچ گونه مداخله ای دریافت نکرد (23). همچنین از گروه کنترل در حالی که فقط تلورازتان 50 میلی گرم دریافت می کردند، خواسته شد تا فشار خون خود را به مدت دو هفته دیگر در دو نوبت صبح و عصر، به عنوان پس آزمون  ثبت کنند. سپس از هر دو گروه پس آزمون گرفته شد و دوباره میزان فشارخون ثبت شد. میزان فشار خون با استفاده از دستگاه فشار سنج یکسان که قبل از شروع پژوهش تنظیم شده و نحوه کار با آن به همه شرکت کنندگان پژوهش آموزش داده شده، به مدت 15روز در دو نوبت صبحگاهی و شامگاهی، توسط بیماران  اندازه گیری و ثبت شد. گروه آزمایش زیر نظر متخصص هیپنوتراپی، تحت القای هیپنوتیزم به روش ریلکسیشن پیشرونده عضلانی با رویکرد طبیعت گرا قرار گرفتند (23). در جریان آموزش خود هیپنوتیزم افراد یاد می­گیرند که در شروع القائات چگونه تمرکز کنند و نسبت به ذهن و آگاهی از افکار، هیجانات، احساسات وحس­های بدنی همگی در لحظه هشیار باشد پذیرش یا عدم بیزاری و عدم دلبستگی نسبت به مسائل زندگی و رهاسازی خود از ورود به چرخه­های معیوب مسائل آموزش داده می­شود. لازم به ذکر است بعد از آموزش خود هیپنوتیزم بیماران تمرینات را در منزل هر روز در 2 نوبت صبح و عصر تکرار می­کردند. تکرار تمرینات با استفاده از سی دی صوتی که توسط محقق ضبط شده بود انجام می­گرفت، در این دیالوگ­ها آرام سازی عضلانی و تغییر جهت خون از مرکز به محیط بدن همراه با گشاد شدگی و شل شدگی عروق اندام­های چهار گانه (دست و پا) صورت می­گرفت.

شرکت کنندگان در پژوهش به پرسش­نامه استرس ادراک شده و همچنین چارت ثبت میزان فشارخون  قبل و بعد از مداخله پاسخ دادند.

پرسش نامه استرس ادراک شده در سال 1983 توسط کوهن و همکاران^[9] تهیه شده و دارای سه نسخه 4، 10 و 14 ماده است که برای سنجش، استرس عمومی درک شده در یک ماه گذشته به کار می رود و افکار و احساسات درباره حوادث استرس زا، کنترل، غلبه، کنار آمدن با فشار روانی و استرس­های تجربه شده را مورد سنجش قرار می­دهد (24). همچنین این مقیاس، عوامل خطرزا در اختلالات رفتاری را بررسی کرده و فرایند روابط تنش زا را نشان می­دهد. نمره بالاتر نشان دهنده استرس ادراک شده بیشتر است. دوران و همکاران[10]  ضریب آلفای کرونباخ را برای این مقیاس 74/0 محاسبه کرده اند (25). کوهن و همکاران،  برای محاسبه روایی این مفیاس، ضریب همبستگی آن را با اندازه های نشانه شناختی، بین 52/0 تا 76/0 محاسبه کرده اند (24). در پژوهش بهروزی و همکاران برای محاسبه پایایی پرسشنامه استرس ادراک شده از ضرایب آلفای کرونباخ و تنصیف استفاده شد که به ترتیب مقادیر73/0 و74/0 به دست آمد (26). ضرایب روایی سازه این پرسشنامه با استفاده از محاسبه همبستگی ساده با یک سؤال ملاک محقق ساخته 63/0 محاسبه شد که در سطح 05/0>p معنی دار بود. همچنین ضریب آلفای کرونباخ در این پژوهش 726/0% به دست آمد. وچارت ثبت فشار خون که این چارت که شامل 2ستون چهارده ردیفی برای ثبت فشار خون صبحگاهی وشامگاهی می­باشدکه به بیماران در دو مرحله، قبل وبعد از مداخله برای ثبت فشار خون سیستولی ودیاستولی داده شد.

به منظور رعایت ملاحظات اخلاقی پژوهش، از تمامی شرکت کنندگان در مطالعه برای شرکت در پژوهش رضایت آگاهانه اخذ شد و به آن ها اطمینان داده شد که اطلاعاتشان به صورت محرمانه حفظ خواهد شد. به علاوه آزمودنی های گروه کنترل تا پایان مرحله پس آزمون مداخله­ای دریافت ننمودند اما بعد از اجرای پس آزمون تحت هیپنوتیزم درمانی قرار گرفتند.  پس از تکمیل و جمع آوری پرسشنامه­ها، داده­های به دست آمده نرم افزار آماری SPSS (نسخه22) و آمار توصیفی به همراه آزمون تحلیل کواریانس تک متغیره و تحلیل واریانس اندازه­های تکراری استفاده شده است.

نتایج

 نتایج در سطح توصیفی نشان داد در مطالعه حاضر، میانگین و انحراف معیار سن در گروه آزمایش برابر با 51/6± 97/42 و در گروه کنترل27/13±93/51 سال بود. میانگین و انحراف معیار تحصیلات در گروه آزمایش و کنترل به ترتیب برابر با55/2± 28/15 و 95/1±33/13 سال و نیز 3/73 درصد نمونه در گروه آزمایش را زنان و 7/26 آن را مردان تشکیل دادند، در حالی که 60 درصد از گروه آزمایش زن و 40 درصد مرد بودند. با توجه به یافته­های به دست آمده از همبستگی پیرسون، از بین متغیرهای جمعیت شناختی سن و تحصیلات هیچ یک رابطه معنی­داری با متغیرهای پژوهش نشان نداده است و همه سطوح معنی داری از 05/0 بیشتر است. بدین ترتیب در بررسی فرضیه­ها نیازی به کنترل این متغیرهای جمعیت شناختی نیست. همچنین یافته­های توصیفی متغیر­های پژوهش، در جدول شماره 2 ارائه گردیده است.

       همان گونه که در جدول شماره 2 مشاهده می­شود، میانگین نمرات استرس ادراک شده در گروه آزمایش در مرحله پیش آزمون برابر با 93/35 و در مرحله پس آزمون 6/22 به دست آمده است. در گروه کنترل نیز در پیش آزمون و پس آزمون در این متغیر به ترتیب میانگین 29 و 27/26 به دست آمده است. به طور کلی در یافته­های توصیفی مشاهده می­شود که میانگین نمرات در همه متغیرهای پژوهش در مرحله پس آزمون در گروه آزمایش کاهش بیشتری نسبت به گروه کنترل داشته است.

استفاده از آزمون‌های پارامتریک مستلزم رعایت چند پیش فرض اولیه است که در صورت نامساوی و کمتر از 40 نفر بودن حجم گروه‌ها با رعایت پیش فرض‌ها و تأیید آن‌ها می‌توان از این آزمون‌ها استفاده کرد (27). بر این اساس و با توجه به این که آزمون فرضیه‌های این پژوهش نیازمند استفاده از تحلیل کواریانس تک متغیره و چند متغیره و تحلیل واریانس با اندازه­های مکرر  بود، لذا رعایت پیش فرض­ها ضروری است. نتایج حاصل از بررسی این پیش فرض‌ها در ادامه ارائه شده است. نتایج حاصل از آزمون کلموگروف- اسمیرنوف در مورد نمرات متغیرهای این پژوهش نشان داد که فرض صفر مبنی بر نرمال بودن توزیع نمرات در همه متغیرهای پژوهش به جز در فشار سیستولی نوبت شب در گروه آزمایش باقی است یعنی توزیع نمرات نمونه نرمال و همسان با جامعه است و کجی و کشیدگی حاصل اتفاقی بوده است(همه سطوح معنی داری بزرگ‌تر از 05/0 می‌باشد) و با توجه به انتخاب تصادفی نمونه و حجم برابر گروه­ها عدم رعایت این پیش فرض در متغیر مذکور بلامانع است. به منظور بررسی برابری پیش فرض تساوی کوواریانس­ها یا روابط بین متغیرهای پژوهش از آزمون باکس استفاده شد. نتایج آزمون باکس برای فشار خون سیستولی (037/0p=،929/1f=،857/22 =باکسM) و فشار خون دیاستولی (032/0p=،975/1f=،402/23=باکسM) بدست آمد. بدین معنی که بین آزمودنی­ها گروه آزمایش و گواه تفاوت معنی­داری وجود دارد. نتایج آزمون لوین برای استرس ادراک شده(063/0p=،743/3= F)، فشار سیستولی صبح(583/0p=،308/0=F)،فشارسیستولی شب(583/0p=،308/0=F)،فشاردیاستولی صبح(743/0p=،117/0=F)وفشاردیاستولی شب(666/0p=،19/0 =F)، بدست آمدکه نشان می­دهد پیش فرض لوین مبنی بر برابری واریانس‌ها در گروه‌ها در مرحله پیش آزمون در جامعه رد نشده و باقی مانده است، لذا این پیش فرض تأیید می­شود.

نتایج تحلیل کواریانس تأثیر هیپنوتیزم بر کاهش استرس ادراک شده در بیمارن مبتلا به فشار خون اولیه، در جدول شماره 3، ارائه شده است.

همان­طور که در جدول  شماره 3،  مشاهده می‌شود، نمرات پیش آزمون استرس ادراک شده با پس آزمون آن رابطه معنی­داری دارد. با کنترل این رابطه، تفاوت بین میانگین­های تعدیل شده نمرات استرس ادراک شده در مرحله پس آزمون (بعد از کنترل نمرات پیش آزمون) در دو گروه آزمایش و کنترل معنی­دار است (001/0=p)،  لذا فرضیه اول پژوهش تأیید می­شود.  به عبارت دیگر هیپنوتیزم، استرس ادراک شده در بیمارن مبتلا به فشار خون اولیه را در مرحله پس آزمون کاهش داده است. میزان تأثیر هیپنوتیزم بر کاهش استرس ادراک شده در مرحله پس آزمون 625/0 بوده است. یعنی در حدود 5/ درصد از واریانس استرس ادراک شده مربوط به عضویت گروهی و یا تأثیر هیپنوتیزم هاست. توان آماری صد در صدی نشان می‌دهد دقت آماری این آزمون عالی است علاوه بر این، حجم نمونه برای آزمایش این فرضیه کافی بوده است.

براساس یافته­های به دست آمده در جدول4، تفاوت بین میانگین نمرات فشار خون سیستولی در دو زمان صبح و شب در دو مرحله پیش آزمون و پس آزمون  معنی­دار است(001/0=p). هم چنین میانگین نمرات فشار خون سیستولی در دو گروه آزمایش و کنترل نیز تفاوت معنی داری دارد(001/0=p). نتایج نشان داده است که نزدیک به 6/53% از تفاوت­های فردی به تفاوت بین دو گروه مربوط است. علاوه بر این تعامل بین مراحل اندازه­گیری فشار خون و عضویت گروهی نیز معنی دار است (001/0=p). به عبارت دیگر تفاوت بین نمرات فشار خون سیستولی در دو نوبت صبح و شب در دو گروه آزمایش و کنترل معنی­دار است. میزان این تفاوت ها در حدود 742/0 است. یعنی 2/74% از واریانس یا تفاوت­های فردی به تفاوت­های بین چهار مرحله اندازه گیری فشار خون و عضویت گروهی مربوط است. همچنین، تفاوت بین میانگین نمرات فشار خون دیاستولی در دوزمان صبح و شب در دو مرحله پیش آزمون و پس آزمون معنی دار  است(033/0=p). میانگین نمرات فشار خون دیاستولی در دو گروه آزمایش و کنترل نیز تفاوت معنی داری دارد(041/0=p). نتایج نشان داده است که نزدیک به 1/14% از تفاوت­های فردی به تفاوت بین دو گروه مربوط است. علاوه بر این تعامل بین مراحل اندازه گیری فشار خون و عضویت گروهی نیز معنی دار است(001/0=p). به عبارت دیگر تفاوت بین نمرات فشار خون دیاستولی در دو نوبت صبح و شب در دو گروه آزمایش و کنترل معنی دار است. میزان این تفاوت­ها در حدود 537/0 است. یعنی 7/53% از واریانس یا تفاوت­های فردی به تفاوت­های بین چهار مرحله اندازه­گیری فشار خون و عضویت گروهی مربوط است. به عبارت دیگر هیپنوتیزم سبب کاهش فشار خون دیاستولی بیماران مبتلا به فشار خون اولیه شده است. با توجه به نتایج به دست آمده در جدول بالا، تفاوت بین چهار مرحله اندازه­گیری فشار خون دیاستولی معنی­دار شده است. لذا نتایج مقایسه­های زوجی میانگین­های این چهار مرحله با استفاده از آزمون LSD در چهار مرحله اندازه­گیری فشار خون نشان داد که تفاوت دو فشار سیستولی صبح و شب در پیش آزمون(001/0=p)، صبح پیش آزمون و صبح پس آزمون(001/0=p)، صبح پیش آزمون با شب پس آزمون معنی دار است (001/0=p). هم چنین تفاوت دو فشار سیستولی پیش آزمون شب با پس آزمون صبح (001/0=P) و پس آزمون شب(001/0=P) معنی دار به دست آمده است. اما تفاوت فشار سیستولی در دو مرحله پس آزمون صبح با پس آزمون شب  معنی دار  به دست نیامده است. به طور کلی تفاوت فشار سیستولی در مرحله پیش آزمون با پس آزمون در هر دو نوبت صبح و شب تفاوت دارند و با توجه به میانگین در جدول، فشار خون در مرحله پس آزمون نسبت به پیش آزمون کاهش نشان می­دهد. همچنین تایج مقایسه های زوجی تفاوت میانگین ها در چهار مرحله اندازه گیری فشار خون در جدول شماره فوق، نشان می­دهد که تنها تفاوت دو فشار دیاستولی پیش آزمون صبح با پس آزمون شب (036/0=p) و پیش آزمون شب با پس آزمون شب (04/0=p) تفاوت معنی دار دارند. در حالی که تفاوت میانگین نمرات فشار خون دیاستولی در سایر اندزه­گیری­ها در طول پژوهش غیر معنی­دار است. 

بحث و نتیجه گیری

      این پژوهش با هدف تعیین اثربخشی هیپنوتیزم درمانی بر میزان استرس ادراک شده در بیماران مبتلا به فشار خون اولیه شهر مشهد، انجام شد. نتایج پژوهش نشان داد که هیپنوتیزم درمانی بر کاهش استرس ادراک شده در بیماران مبتلا به فشار خون اولیه شهر مشهد موثر بوده است.

        نتایج این پژوهش با پژوهش­های بهاروند و همکاران(11)، مبنی بر بررسی نقش استرس در افزایش فشار خون بیماران دارای فشار خون بالا، یعقوبی و همکاران(20)، مبنی بر رابطه استرس و فشار خون دانشجویان، هولدویسی و کراکیون(22)، مبنی بر اثربخشی هیپنوتیزم درمانی بر کاهش اضطراب بیماران دارای اختلالات اضطرابی و مقتدری و همکاران(22)، مبنی برتأثیر هیپنوتیزم درمانی در درمان افسردگی، اضطراب و اختلال خواب ناشی از وزوزگوش بیماران هسویی دارد.   

پژوهشگران دریافتند که استرس طولانی مدت را با افزایش فشارخون و شیوع بیماری­های کرونری قلب مرتبط می­باشد (28). در واقع در این بیماران مقابله هیجان مدار به عنوان راهبردی کوتاه مدت، کارآمد شناخته می شود، اما در دراز مدت مانع سازش روانشناختی می شود و نشانه­های درماندگی را افزایش می دهد. به عبارتی، استفاده از این راهبردها توسط افراد دچار فشار خون بالا، آنها را از درگیری مستقیم و موثر با مشکلات باز می دارد و توانمندی آن­ها را برای حل مشکل کاهش می دهد، این وضعیت باعث اختلال در انسجام فکری و آشفتگی هیجانی می شود و سلامت جسمی آنها را کاهش می دهد روش هایی مانند آرام سازی به کاهش استرس و فشارهای عصبی این افراد کمک می‌کنند (29).

 همچنین کیفیت روحی و جسمی فرد ارتباط دو سویه با یکدیگر دارند. بدین معنی که تنش­های روحی سبب تشدید یا شکل گیری تنش­های جسمی می­شود و تنش­های جسمی نیز در بروز مشکلات روان شناختی نقش دارد. به همین دلیل آرام سازی یکی از راه­های غلبه بر استرس است که پیامد نهایی آن تعدیل فشارهای روحی و احساس آرامش می­باشد و در واقع  تبیین یافته فوق را می­توان این چنین بیان نمود که، از آنجا که آرام سازی از  تکنیک های اصلی هیپنوتیزم می­باشد بنابراین باعث کاهش تعداد تنفس شروع شده و به فرد کمک می کند تا تنش عضلاتش را کنترل نماید. همچنین منجر به هماهنگی تغییرات فیزیولوژیک شامل کاهش مصرف اکسیژن و افزایش دفع دی اکسید کربن، کاهش تعداد ضربان قلب و فشار خون، کاهش مصرف انرژی و کاهش انقباض ماهیچه و در نتیجه کاهش استرس ادراک شده و فشار روانی فرد می شود، این تغییرات به دلیل کاهش عمومی فعالیت دستگاه عصبی سمپاتیک ایجاد می گردد (30).

همانطور که پلایر و همکاران گزارش دادند سطح بالایی از خشم و خصومت در افراد دچار فشارخون وجود دارد و آن را یک عامل خطر برای پیشروی به فشارخون بالا ذکر کردند (28). آن­ها همچنین استرس طولانی مدت را با افزایش در فشارخون و شیوع بیماری­های کرونری قلب مرتبط دانستند. در این بیماران مقابله هیجان مدار به عنوان راهبردی کوتاه مدت، کارآمد شناخته می شود، اما در دراز مدت مانع سازش روانشناختی      می شود و نشانه­های درماندگی را افزایش می­دهد.

از سویی هیپنوتیزم درمانی بر کاهش میزان فشار خون سیستولی در بیماران مبتلا به فشار خون اولیه شهر مشهد، تأثیر معنادار دارد. نتایج بدست آمده از جدول­های آماری نشان داد که هیپنوتیزم سبب کاهش فشار خون سیستولی بیماران مبتلا به فشار خون اولیه شده است. در تبیین این فرضیه احتمالا باید چنین گفت از آنجا که برانگیختگی فیزیولوژیکی مفرطی که در موقعیت­های استرس زا ایجاد می­شود، باعث افزایش تولید هورمون­های     اپی نفرین نوراپی نفرین می­شود و به همان نسبت ضربان قلب و فشار خون را بالا می­برد. این پاسخگویی فیزیولوژیکی مفرط احتمالا وقوع بیماری فشار خون را افزایش می­دهد. از سویی دیگر استرس مزمن به طور بالقوه با تنظیم انطباقی بعضی از متغیرهای ایمنی طبیعی و تنظیم پایین بعضی عملکردهای ایمنی ویژه همراه است. بنابراین استفاده از مداخله رواندرمانی می­تواند جهت تعدیل و کنترل پیامدهای روانشناختی فشار روانی مفید واقع شود (31). تکنیک های هیپنوتیزم درمانی از قبیل القاء تفکر مثبت، جایگزینی افکار کارآمد به جای افکار ناکارآمد، آگاهی از ضمیر ناخودآگاه موجب بهبود خلق مثبت و در نتیجه کاهش فشار خون می­شود. احتمالا هنگامی که افراد احساس می­کنند بر روی محیط زندگی خود کنترل دارند و می­توانند موجب تغییرات محیطی شوند، از آنجا که احساس درونی مطلوبی نسبت به خود پیدا می­کنند، فشار خون آنها در سطح طبیعی تری قرار می­گیرد. چرا اینکه، رهاشدگی از حس درماندگی و عدم کنترل محیطی، موجب بازبینی افراد از تجربه­های موفقیت آمیز، افزایش اعتماد به نفس و خودکارآمدی آنها در کنترل موقعیتهای استرس آفرین زندگی و تعمیم آن به موقعیتهای دیگر زندگی خواهد شد و این درک مثبت درونی افراد از خودشان، باعث کنترل فشار روانی و نتیجتاً کاهش فشار خون می­گردد (14). از سویی دیگر تعلیق تفکر انتقادی در حالت هیپنوتیزم، بیمار را تلقین پذیرتر می­کند و باعث می­شود که گفتگوهای متقاعد کننده درمانگر را بپذیرد.

در هیپنوتیزم چون تلقینات هر بیمار با توجه به نیازهایش ساخته می­شود در این صورت همه­ی این تلقینات با هدف بهبود و کنترل فشار خون، و بازیابی مجدد تعادل جسمی و روانی انجام شدند. در تبیین فیزیولوژیک آن می­توان گفت هیپنوتیزم باعث تحریک اعصاب پاراسمپاتیک میشودوتحریک پاراسمپاتیک دیواره صاف عروق را تحت تاثیر قرار می­دهدکه از عضلات صاف تشکیل شده است وبا تحریک پاراسمپاتیک قطر عروق افزایش می­یابد بنابراین عبور جریان خون افزایش می­یابدو نهایتاً باعث کاهش فشار خون می­شود. فشار خون بالا در بیماران مبتلا به فشار خون اولیه تأثیر دارد و باعث کاهش میزان استرس ادراک شده و  فشار خون می­گردد. بر این اساس فشار خون دیاستولی و سیستولی، استرس ادراک شده در مرحله پس آزمون در بیماران مبتلا به فشار خون اولیه کاهش یافت.

انجام این پژوهش با محدودیت­هایی همراه بود که از آن جمله می­توان به  موارد زیر اشاره نمود: این پژوهش صرفاً بر روی نمونه کوچکی از بیماران مبتلا به فشارخون اولیه شهر مشهد، انجام گرفته است، از این رو برای تعمیم نتایج به سایر جوامع باید جانب احتیاط رعایت گردد. علاوه بر آن به دلیل محدودیت زمانی به منظور بررسی پایداری اثر درمان آزمون پیگیری انجام نشد و تأثیر هیپنوتیزم درمانی با هیچ درمان دیگری به صورت همزمان مورد مقایسه قرار نگرفت. در پایان پیشنهاد می­شود که در پژوهش­های آتی هیپنوتیزم درمانی به صورت اختصاصی برای درمان استرس بیماران مبتلا به فشارخون اولیه همزمان باسایر برنامه­های درمانی اجراشود. براساس نتایج بدست آمده واز آنجا که هیپنوتیزم درمانی یک رویکرد روان درمانی می­باشد، پیشنهاد می­شود متخصصان داخلی و قلب و عروق و مراکز درمانی بیماران مبتلا به فشار خون، در حوزه سلامت جسمانی و حیطه­های مربوطه، آموزش­های اختصاصی در این زمینه همزمان ارائه دهند، همچنین پیشنهاد می­شود مراکز درمانی و بیمارستان ها به نقش متغیرهای روانشناختی مثل استرس در درمان این بیماران توجه بیشتری نمایند و درمان های روانشناختی را در کنار درمان های دارویی مدنظر قرا ر دهند.

نتیجه گیری

بررسی تاثر هیپنوتیزم درمانی بر میزان استرس ادراک شده و فشار خون در بیماران مبتلا به فشار خون اولیه، می تواند به عنوان یکی از اولویت های پژوهشی مهم در علوم روانشناسی انتخاب شود، چرا که فشار خون بالا از شایع­ترین عوامل خطرساز بیماری های قلبی- عروقی بوده، که منجر به افزایش فشار خون و افت عملکرد این افراد می­شود.

 لذا با توجه به اهمیت بیماری فشار خون و از آنجایی که هیپنوتیزم درمانی یکی از روش­های درمانی غیر داروئی کارآمد در مدیریت فشار خون می­­باشد، ضروری است که به عنوان یک درمان موثر، مورد توجه قرار بگیرد.

تشکر و قدردانی

از تمامی شرکت کنندگان پژوهش و  پرسنل گرامی بیمارستان امام رضا مشهد که ما را در این زمینه یاری نمودند سپاسگزاری می­شود.