Identification and analysis of adverse drug reactions associated with colorectal and gastric cancer chemotherapy in hospitalized patients

Document Type : Research Paper

Authors

1 Cancer Research Center, Faculty of Medicine, Omid Hospital, Mashhad University of Medical Sciences, Mashhad, Iran

2 Department of Clinical Pharmacy, Faculty of Pharmacy, Mashhad University of Medical Sci-ences, Mashhad, Iran

3 Department of Hematology and Oncology, Fac-ulty of Medicine, Mashhad University of Medical Sciences, Mashhad, Iran

4 Faculty of Pharmacy, Mashhad University of Medical Sciences, Mashhad, Iran

Abstract

Introduction: Adverse drug reactions (ADRs) are one of the most important problems in all hospitalized patients. It is especially more common and problematical in cancer chemotherapy. In this study we tried to evaluate the incidence of ADRs associated with chemotherapeutic drugs in colorectal and gastric cancer patients in a teaching hospital.
Material and methods: A prospective observational study was carried out on patients with colorectal or gastric cancer who referred to outpatient chemotherapy unit of Imam Reza Hospital, Mashhad, Iran, between July and December 2016. The identified ADRs were assessed for causality, severity and preventability.
Results: Among 121 patients (67 with colorectal cancer and 54 with gastric cancer) followed during 251 and 249 chemotherapy courses respectively, in 182 and 249 courses ADRs occurred. All patients with gastric cancer experienced at least one ADR but 28.4% of patients with colorectal cancer passed their chemotherapy course without any adverse reaction. Gastrointestinal tract complication and neurologic problems were the most common ADRs in gastric and colorectal cancer patients, respectively. Nausea and vomiting was significantly more common in gastric cancer patients who received EOX regimen and also muscular weakness in patients who received FOLFOX regimen. The same correlation was found between neuropathy and FOLFOX IV regimen in patients with colorectal cancer.
Conclusion: Patients undergoing cancer chemotherapy have higher chances to develop ADRs. Those patients on chemotherapy should be strictly monitored for the early detection and prompt management of the ADR to prevent morbidity and mortality.

Keywords


مقدمه

 

داروها به طور گسترده به منظور اثرگذاری بر سیستم‎های بیولوژیک بدن مورد استفاده قرار می­گیرند که خود ممکن است اثرات نامطلوب یا ناخواسته­ای نیز به همراه داشته باشد. در هر نوبت مواجهه با دارو نمی­توان دقیقا پیش­بینی نمود چه اثرات نامطلوبی بروز خواهد کرد اما بر اساس تجربیات قبلی مواجهه با داروی مشابه، می­توان قضاوت نسبی در این رابطه داشت (1-2). سازمان جهانی بهداشت عوارض جانبی دارویی را تحت عنوان واکنش‎های مضر و ناخواسته با دوزهای معمول دارو برای تشخیص، پروفیلاکسی و درمان بیماری­ها یا برای تغییر عملکردهای فیزیولوژیک بدن تعریف می­کند که منجر به مرگ یا ناتوانی قابل ملاحظه، منجر به بستری یا طولانی شدن مدت زمان آن یا تهدید حیات می­شود. عوارض دارویی عامل حدود10% موارد بستری هستند و حدود 100 هزار مورد مرگ در سال را باعث می­شوند و 6% بیماران بستری دچار عوارض جانبی‎می­شوند(2-3).
به علت سالخورده شدن جمعیت جهان، افزایش رفتارهای افزاینده­ی ریسک سرطان خصوصا سیگار کشیدن و مواجهه با فاکتورهای محرکی مانند مواد شیمیایی، رادیوتراپی، عادات تغذیه­ای نامناسب و شیوه­ی زندگی کم تحرک، سرطان به یک مشکل جهانی مبدل گشته است. اقدامات درمانی مختلف شامل شیمی­درمانی، رادیوتراپی، جراحی، هورمون درمانی، ایمونوتراپی، درمان­های بیولوژیک و کرایوتراپی در مدیریت سرطان بکار می­روند. کاربرد داروهای شیمی­درمانی عموما با عوارض مختلف جدی و غیرجدی همراه است. معمول­ترین این عوارض تهوع با یا بدون استفراغ، اسهال، ریزش مو، تیره شدن پوست و ناخن­ها، سرکوب مغز استخوان، موکوزیت، ناکارایی تخمدان­ها، هایپراوریسمی، نوروپاتی، کاردیومیوپاتی، سیستیت هموراژیک، مشکلات کلیوی واختلالات الکترولیتی گزارش شده­اند(1).
هدف پایش عوارض جانبی تشخیص مشکلات ایمنی ناشناخته­ی مرتبط با دارو، شناسایی و کمی­سازی ریسک فاکتورهای مرتبط با مصرف داروها است. اطلاعات مربوط به عوارض جانبی می­تواند جهت فرموله کردن گایدلاین­های درمانی، تصمیم­گیری در رابطه با سیاست­های مرتبط با سلامت عمومی و در تحقیقات فارماکواکونومیک بکار روند. براساس این حقایق، مقامات نظارتی تغییراتی در بروشورهای دارویی ایجاد می­کنند و مصرف داروها را محدود کرده یا آنها را از بازاردارویی جمع­آوری می­نمایند. ارزیابی عوارض جانبی دارویی ناشی از داروهای شیمی­درمانی در بیمارستان دید مناسبی نسبت به علت، شدت و میزان قابل پیشگیری بودن عوارض جانبی ایجاد می­کند و ممکن است از بروز مجدد عوارض مشابه در بیماران مشابه پیشگیری کند (2-1).  همچنین تشخیص به موقع عوارض جانبی در بیماران می­تواند پذیرش درمان در بیماران را بهبود بخشد و از قطع اجباری درمان یا کاهش دز داروها جهت کنترل عوارض جانبی که خود موجب کاهش کارایی درمان خواهد شد، پیشگیری نماید. هرچند کارآزمایی­های بالینی بر روی داروهای جدید اطلاعاتی در رابطه با عوارض جانبی  جدی آنها در دسترس قرار می­دهد اما این گزارشات ناکافی بوده و ممکن است به طور دقیق منعکس کننده­ی تجریبات جمعیت بیماران نباشند. یک مطالعه نشان داده است که 22 داروی ضد سرطان پس از تایید FDA در طی سال 2000-2002 با 25 عارضه­ی جدی مرتبط بوده­اند(3).
سرطان کولورکتال شایع ترین سرطان دستگاه گوارش است که حدود 10% از مرگ و میرهای ناشی از سرطان را به خود اختصاص می دهد. در حقیقت سرطان کولورکتال پس از سرطان ریه و پستان شایع ترین علت مرگ و میر ناشی از سرطان بوده و در رتبه سوم قرار دارد. با این وجود، شیوع سرطان کولورکتال ومیزان مرگ و میر ناشی از آن در نقاط مختلف جهان تا 10 برابر متغیر است. کمترین شیوع در آفریقا و آسیا بوده و بیشترین آن در استرالیا و نیوزیلند، آمریکای شمالی و اروپای غربی با مرگ و میر تقریبا 30% دیده می شود ( 4). یک مطالعه توصیفی- تحلیلی مقطعی که در سال 1387 در استان خراسان رضوی انجام شده است، میزان بروز استاندارد شده سنی[1](ASR) سرطان در زنان و مردان را در این استان، به ترتیب 133 و 5/167% هزار مورد گزارش کرده است. این سرطان پنجمین سرطان شایع در استان خراسان پس از سرطان­های پوست (70/12 %)، معده (12%)، پستان (5/9 %)، و مری (2/9 %) می­باشد که  4/7% شیوع دارد (5). طبق آمار ارائه شده از سازمان جهانی بهداشت در سال 2012، سرطان معده با تعداد تخمین زده شده 951600 مورد جدید، چهارمین سرطان شایع در جهان بوده است. بیشترین نرخ شیوع در آسیا  و بخشهای زیادی از جنوب آفریقا و کمترین شیوع در شمال آمریکا و اکثر مناطق افریقا بوده است. طبق همین گزارش سرطان معده سومین علت مرگ در اثر سرطان، در مردان و پنجمین علت در زنان می باشد و حدود 723100 نفر در جهان در سال 2012 به دلیل سرطان معده جان خود را از دست داده است. در ایران نیز 50 درصد سرطان های شایع کشور مربوط به دستگاه گوارش است و در این میان سرطان معده شایع ترین بدخیمی دستگاه گوارش را  
تشکیل می‎دهد (6). بنابراین، این مطالعه جهت ارزیابی عوارض جانبی ناشی از شیمی درمانی در بیماران مبتلا به سرطان­های معده و کولورکتال در یک بیمارستان آموزشی دانشگاه علوم پزشکی مشهد انجام شده است.
روشکار
این مطالعه­ی مشاهده­ای آینده نگر در بخش شیمی درمانی بیمارستان امام رضا(ع) به مدت 6 ماه از تاریخ مرداد ماه 1394 لغایت دی ماه 1394 انجام شد. بیماران دریافت کننده‎ی رژیم شیمی درمانی سرطان معده و کولورکتال در بخش سرپایی وارد مطالعه ی حاضر شدند. بیماران با سن زیر 18 سال و بالای 70 سال، و بیماران مبتلا به نارسایی کبدی، کلیوی و قلبی از مطالعه خارج شدند. فرم استاندارد شده‎ای جهت ثبت اطلاعات مربوط به بیماران (اطلاعات دموگرافیک و رژیم شیمی درمانی) طراحی گردید (ضمیمه 1) و در اختیار متخصصین انکولوژی شاغل در مرکز قرار گرفت تا جهت بیماران دارای شرایط ورود به مطالعه تکمیل شود و در اختیار بیماران قرار گیرد. سپس بیماران با در دست داشتن فرم فوق الذکر جهت دریافت شیمی­درمانی به کلینیک سرپایی بیمارستان امام رضا (ع) مراجعه می­نمودند. دانشجوی داروسازی در طول مطالعه در کلینیک حضور داشت و بیمار را در طول دریافت شیمی­درمانی تحت نظر می­گرفت و هرگونه عارضه­ی حادی که در حین دریافت شیمی­درمانی بروز پیدا می­نمود ثبت می­کرد. همچنین در جلسات بعدی شیمی­درمانی در رابطه با بروز عوارض مزمن در فاصله­ی بین دو جلسه­ی شیمی­درمانی بیماران را مورد بررسی قرار می­داد. در رابطه با عوارضی که نیازمند انجام آزمایش بود نتایج آزمایشات بیماران ارزیابی می­شد و در رابطه با عوارضی مانند تهوع و استفراغ، اسهال، سندرم دست و پا و ریزش مو بیماران را مورد بررسی و معاینه قرار می­داد.

درجه بندی شدت عوارض بر اساس معیار واژه­شناسی معمول جهت عوارض جانبی-4[2] (CTCAE-4)  انجام گرفت (7). وضعیت مدیریت عارضه­ی بروز کرده در بیمار نیز توسط دانشجوی داروسازی مورد ارزیابی قرار گرفت.
این مطالعه مورد تایید کمیته­ی اخلاق دانشگاه علوم پزشکی مشهد بود و تمامی بیماران پیش از ورود به مطالعه فرم رضایت‎نامه جهت ورود به مطالعه را تکمیل نمودند و درصورت عدم رضایت از مطالعه کنار گذاشته شدند.
پس از تکمیل فرم ها و بررسی پرونده ها، اطلاعات در نرم افزارspss  نسخه 16 وارد شد و کلیه محاسبات آماری و نتیجه گیری براساس خروجی های به دست آمده از این نرم افزار انجام شد. برای توصیف متغیرهای گسسته از فراوانی و درصد و برای متغیرهای پیوسته از mean ± SD استفاده شد. در صورت نرمال بودن توزیع داده ها از تست آماری آنالیز واریانس یک طرفه و در صورت غیر نرمال بودن داده ها از تست آماری کروسکال والیس برای آنالیز آماری در گروه های مختلف استفاده می شود. در مورد داده های کیفی نیز از تست کای اسکوئر  استفاده شد. در تمام آنالیزها P-value کمتر از 05/0 از لحاظ آماری معنادار در نظر گرفته شد.
نتایج
در طی 6 ماه ارزیابی بیماران مراجعه کننده به بخش شیمی درمانی بیمارستان امام رضا(ع)، 121 بیمار به مطالعه وارد شدند که 67 بیمار مبتلا به سرطان کولورکتال و 54 بیمار مبتلا به سرطان معده بودند. در مجموع در بیماران مبتلا به سرطان معده 249 کورس شیمی­درمانی و در بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال 251 کورس شیمی­ درمانی ارزیابی شد. متوسط سنی بیماران مبتلا به سرطان معده و کولورکتال به ترتیب 93/10± 3/61 و 19/12±73/52 سال بود. 78/77% بیماران مبتلا به سرطان معده و 7/53% در گروه سرطان کولورکتال مرد و مابقی زن بودند.
از لحاظ مرحله­ی بیماری بیشتر بیماران مبتلا به سرطان معده در مرحله­ی III (6/47 %) و سرطان کولورکتال در مرحله­ی IIIB (1/37 %) قرار داشتند (جدول 1).



[1] age standardized rate  

[2] Common Terminology Criteria for Adverse Events version 4

بیشتر بیماران مبتلا به سرطان معده رژیم شیمی­درمانی FOLFOX (5-فلورواوراسیل + اگزالی­پلاتین) را دریافت می­کردند (49%) و در رابطه با سرطان کولورکتال رژیم FOLFOX IV (5-فلورواوراسیل+اگزالی­پلاتین+ لوکوورین) پرکاربردترین رژیم شیمی­درمانی بود (9/68 %) (جدول 2).

در مجموع 431 عارضه­ی جانبی مشاهده شد که 249 مورد در بیماران مبتلا به سرطان معده و 182 عارضه جانبی در بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال بروز کرد. در بیماران مبتلا به سرطان معده تمامی بیماران لااقل یک عارضه­ی جانبی دارویی را در طول درمان تجربه کردند اما در مورد بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال تنها در 6/71% بیماران حداقل یک عارضه­ی جانبی
رخ داد(در مجموع دو سرطان مورد ارزیابی 3/84% بیماران عارضه­ی جانبی را تجربه نمودند) %58 عوارض در بیماران زن و مابقی در بیماران مرد مشاهده شد. همچنین بر اساس گروه سنی بیماران، بیشترین عوارض در گروه سنی 70-60 سال در هر دو سرطان معده و کولورکتال مشاهده شد(%48موارد).
به ترتیب سه عارضه­ی جانبی با شیوع بالا در بیماران مبتلا به سرطان معده ضعف و بیحالی(3/80 %) ، نوروپاتی (6/46 %)، و بی­اشتهایی  (9/42 %) و در سرطان کولورکتال نوروپاتی    (1/92 %)، ادم (9/58 %)، و تهوع استفراغ  (4/53 %) بود. فراوانی عوارض جانبی مختلف بروز کرده در جدول شماره 3 آورده شده است. با در نظر گرفتن سیستم­های مختلف بدن شایع­ترین عوارض در بیماران مبتلا به سرطان معده عوارض گوارشی و در بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال عوارض عصبی بود (جدول 3). 

از لحاظ میزان احتمال ارتباط عارضه در بیماران با داروهای شیمی درمانی از معیار نارنجو (naranjo’s algorithm) استفاده شد که 82/58% موارد عوارض probable، 06/22% موارد possible، 62/6% موارد قطعی و مابقی مورد شک بودند (5/12%).
شدت عوارض رخ داده بر اساس معیارCTCAE version 4 درجه بندی شد که در رابطه با شایع­ترین عوارض در جدول3
آورده شده است. برای تعیین وجود ارتباط بین عوارض و انواع رژیم های شیمی درمانی از تست Chi square استفاده شد. در بیماران مبتلا به سرطان معده، عارضه تهوع و استفراغ به طور معنادار در بیماران دریافت کننده رژیم EOX (001/0p ≤) و عارضه نوروپاتی، اسهال، درد شکمی، و ضعف عضلانی به طرز معناداری در دریافت کنندگان رژیم اگزالی پلاتین و 5-فلوئورواوراسیل(FOLFOX)  (001/0p ≤).  در حالیکه در بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال تنها عارضه­ی نوروپاتی در بیماران دریافت کننده­ی رژیم FOLFOX IV شایع­تر بود (001/0p≤).
مدیریت عوارض جانبی در 14/83% موارد در بیماران مبتلا به سرطان معده و 99/60% بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال انجام گرفت(جدول4). 

بحث
این مطالعه به بررسی عوارض جانبی رخ داده ناشی از داروهای شیمی درمانی در بیماران مبتلا به سرطان معده و کولورکتال مراجعه کننده به یک مرکز درمانی دانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در بازه­ی زمانی مرداد ماه  لغایت دی ماه 1395  می­پردازد. در مجموع 431 عارضه­ی جانبی در 121 بیمار وارد شده به مطالعه در طول 500 کورس شیمی­درمانی مورد بررسی قرار گرفته رخ داد و 3/84 % بیماران لااقل یک عارضه­ی جانبی را در طول شیمی­درمانی تجربه کردند. مطالعات مشابه دیگری در سایر کشورها به ارزیابی میزان بروز عوارض جانبی در بیماران تحت شیمی­درمانی پرداخته است. مطالعه­ی آنتونی که در سال 2016 در کشور هند بر روی 120 بیمار مبتلا به سرطان­های مختلف شامل پستان، سر و گردن، تخمدان، رحم، کولورکتال، مری و معده، پانکراس، ریه، لنفوم، و بیضه  انجام شد 161 عارضه­ی جانبی در 100 بیمار گزارش شد که تعداد عوارض جانبی گزارش شده بسیار کمتر از مطالعه­ی حاضر بود اما مشابه مطالعه­ی حاضر 33/83% بیماران لااقل یک عارضه­ را تجربه نمودند (1). مطالعه­ی مشابه دیگر در هند نیز که توسط پراساد و همکاران انجام شده نیز بروز عوارض جانبی بدنبال شیمی درمانی را 53/86% گزارش کرده است (8). در مطالعه­ی واهلانگ و همکاران نیز که بر روی 119 بیمار انجام شد،82/58% بیماران دچار حداقل یک عارضه­ی جانبی شدند (2). در مجموع بنظر می­رسد شیوع عوارض ناشی از شیمی­درمانی در ایران بیشتر یا نهایتا برابر با کشورهای در حال توسعه­ی دیگر باشد. با توجه به اینکه تمامی بیماران وارد شده به مطالعه سرپایی درمان می­شدند و بسیاری از شهرستان­های اطراف به این مرکز مراجعه می­کردند و در بین جلسات شیمی­درمانی دسترسی به آنها وجود نداشت، عدم امکان پایش منظم بیماران از نظر بروز عوارض جانبی عامل مهمی در بروز بیشتر عوارض جانبی خصوصا با شدت بالا می­گردید. در این مطالعه علیرغم بیشتر بودن جمعیت بیماران مرد مبتلا به سرطان معده و کولورکتال، بیشتر عوارض جانبی در بیماران زن بروز کرده است. در مطالعات دیگر نیز نتایج مشابهی گزارش شده است. در مطالعه­ی آنتونی نیز 54% عوارض در بیماران زن بروز کرده است. در مطالعه­ی پودار و همکاران و چوپرا و همکاران نیز به ترتیب 52% و 6/73% عوارض در بیماران زن بروز کرده است (9-10)-
در مطالعه­ی حاضر ضعف و بیحالی، نوروپاتی، و عوارض گوارشی جزو عوارض شایع بروز کرده بودند. در مطالعه­ی آنتونی و همکاران اما عوارض هماتولوژیک شایع­ترین عارضه­ی جانبی بروز کرده بود (88/37 %) (1). در مطالعه­ی خاندل­وال و همکاران نیز که بر روی 387 بیمار تحت شیمی­درمانی انجام شد، نتیجه­ی مشابهی حاصل شده است (11). اما در مطالعه­ی پودار و همکاران (9) و واهلانگ و همکاران (2) (به ترتیب 52% استفراغ ناشی از شیمی درمانی و 09/15%تهوع استفراغ ناشی از شیمی درمانی) و چوپرا و همکاران نیز عوارض گوارشی شیوع بیشتری داشته است (10). علت نتیجه­ی متفاوت این مطالعات جمعیت مورد مطالعه­ی متفاوت مشتمل بر بیماران مبتلا به سرطان­های پستان، دهان و زبان و تخمدان است در حالیکه در مطالعه­ی ما بیماران اختصاصا مبتلا به سرطان کولورکتال یا معده بودند و همچنین نوع رژیمهای شیمی­درمانی دریافتی نیز در مطالعه­ی فوق الذکر بیشتر سیس­پلاتین بود که عوارض هماتولوژیک با آن شایع­تر از اگزالی­پلاتین است که در مطالعه­ی حاضر پرکاربردترین داروی مشتق پلاتینوم بود. در مقابل عوارض نورولوژیک با اگزالی­پلاتین شیوع بالاتری دارد که چنین نتیجه­ای در این مطالعه حاصل گردید. همچنین در مطالعه­ی آنتونی و  واهلانگ پیش درمان قوی با داروهای ضد تهوع شامل دگزامتازون تزریقی، رانیتیدین، و اندان­سترون و سپس سه دوز اندان­سترون برای سه روز پس از شیمی­درمانی را دلیل کمتر دیدن تهوع و استفراغ ذکر کرده است (1-2). البته در مطالعه­ی حاضر نیز بیماران براساس گایدلاین و براساس نوع شیمی­درمانی و میزان تهوع زایی داروها از داروهای ضدتهوع شامل اپرپیتنت، آمپول دگزامتازون و اندان­سترون و آمپول گرانی­سترون استفاده نموده­اند. بنابراین میزان تهوع استفراغ نسبت به برخی مطالعات از جمله پودار و همکاران (8) کمتر است.
شیوع یبوست در این مطالعه نسبت به مطالعه واهلانگ و همکاران (2) بسیار کمتر است. دلیل شیوع 26/12% یبوست در آن مطالعه استفاده از پیش درمانی با داروهایی مانند کلرفنیرآمین مالئات از دسته آنتی هیستامین ها ذکر شده است که خاصیت آنتی کولی­نرژیکی دارد و البته اکثر موارد یبوست گرید یک بوده­اند. استفاده از کلرفنیرآمین تنها در حدود 15% بیماران به عنوان پیش درمانی در مطالعه­ی حاضر نیز صورت گرفته است که به نسبت مطالعه واهلانگ بسیار کمتر است.
شیوع عوارض هماتولوژیک در مطالعه­ی واهلانگ و همکاران (2) نیز بیشتر در بیماران دریافت کننده­ی سیکلوفسفامید، دوکسوروبیسین و وین­کریستین دیده شد که در مطالعه­ی حاضر بندرت تجویز شده­اند و می­تواند دلیل کمتر بروز کردن عوارض هماتولوژیک باشد. همچنین بیشتر بیماران دچار عوارض هماتولوژیک مبتلا به سرطان­های خون مانند لنفوما بوده­اند در حالیکه در مطالعه­ی حاضر کلیه­ی بیماران مبتلا به سرطان معده یا
یا کولورکتال هستند.

ریزش مو نیز در مطالعه­ی حاضر حدود 10% شیوع داشته که از مطالعات دیگر ]واهلانگ و همکاران (2)؛ 75/20%، سورندیران (12)؛ 51% و پودار 58%(9) بسیارکمتر است و این تفاوت نیز می­تواند به دلیل توزیع متفاوت بیماران و رژیم­های شیمی­درمانی در مطالعات فوق باشند.

در مطالعه­ی حاضر عارضه­ی تهوع و استفراغ در بیماران دریافت کننده­ی رژیم EOX (اپی­روبیسین و اگزالی­پلاتین) بطور معناداری بیشتر بروز کرده بود. با توجه به اینکه هر دو داروی فوق­الذکر جزو داروهای با تهوع زایی متوسط هستند و دریافت رژیم­های ضدتهوع پیشگیرانه در بیماران، ممکن است عوارض خود بیماری نیز در ذکر این مشکل توسط بیماران دخیل بوده باشد و تمامی موارد عارضه­ی دارویی نباشند. عارضه­ی نوروپاتی نیز در بیماران دریافت کننده­ی اگزالی­پلاتین و 5-فلورواوراسیل بطور معناداری بیشتر گزارش شد که با توجه به اینکه نوروپاتی عارضه­ی محدود کننده­ی دوز بوده و شیوع بین 76-92% برای آن گزارش شده است این همراهی منطقی است. در مطالعه­ی آنتونی نیز گزارش شده است که بیماران دریافت کننده­ی سیس­پلاتین، 5-فلورواوراسیل و رژیم‎های شیمی­درمانی FAC، CHOP و PC مانیتور دقیق از لحاظ بروز عوارض جانبی از اهمیت ویژه­ای برخودار است و بیشتر در معرض عوارض هستند (1).
براساس معیار ارزیابی نارنجو 58.82% 82/58% موارد probable، 06/22 % موارد possible و62/6 %موارد قطعی و مابقی مورد شک بودند. در مطالعه­ی آنتونی اعداد به ترتیب 9/60% ، 1/31%، و 6/5% گزارش شده اند که تقریبا با مطالعه­ی حاضر مشابهت داشت. مطالعه­ی پراساد و همکاران نیز نتایج مشابهی را گزارش نمود (8). در مطالعه­ی خاندل­وال و همکاران تمامی عوارض رخ داده probable ذکر شده­اند (11) و در مطالعه­ی گویال و همکاران (13) 61% موارد probable بوده­اند.  با توجه به اینکه بسیاری از عوارض گزارش شده از جمله عوارض گوارشی و ضعف و بیحالی ممکن است خصوصا در مطالعه­ی اخیر که بر بیماران مبتلا به سرطانهای گوارشی متمرکز است،  ناشی از خود بیماری زمینه­ای باشد قضاوت در رابطه با ارتباط قطعی عارضه­ی گزارش شده با دارو و نه بیماری کار آسانی نیست. شیوع عوارض probable در برخی مطالعات مانند واهلانگ بسیار کمتر (2/13 %)گزارش شده است.
در بیماران مبتلا به هر دو سرطان کولورکتال و معده بیش از 70% عوارض جانبی به طور کامل برطرف شدند، حدود 20% موارد ادامه یافتند و مابقی سرنوشت نامشخص داشتند. یک مورد بیمار مبتلا به سرطان کولورکتال بدنبال اسهال ناشی از شیمی­درمانی فوت شد. در مطالعه­ی آنتونی بازیابی کامل در 4/81%موارد حاصل شد در حالیکه 91/14%موارد این اتفاق نیفتاد (1) که تقریبا این میزان با مطالعه­ی حاضر مطابقت دارد.
کوتاه بودن طول دوره­ی مطالعه، امکان فراموشی عوارض جانبی بروز کرده در فواصل جلسات شیمی­درمانی در بیماران سرپایی و عدم گزارش آنها در زمان مراجعه به کلینیک و دستی بودن سیستم گزارش­گیری عوارض جانبی از محدودیتهای این مطالعه بود.

نتیجه گیری

نتایج این مطالعه نشانگر این مساله است که درصد بالایی از بیماران مبتلا به سرطان معده و کولورکتال در مرکز درمانی مورد ارزیابی عوارض جانبی ناشی داروهای شیمی­درمانی  را تجربه می­کنند. بنظر می­رسد بیماران زن و با سن بالا بیشتر در معرض بروز عارضه هستند. همچنین در تعدادی از بیماران هیچ اقدام درمانی جهت کنترل عارضه صورت نگرفته است. بسیاری از این عوارض با تشخیص سریع، تنظیم صحیح دوز دارو براساس سطح

 

بدن، وزن و وضعیت عملکرد کلیه و کبد بیمار و انجام اقدامات پیشگیرانه قابل به حداقل رساندن هستند. همچنین باید آگاهی بیماران و خانواده ایشان را نسبت به این عوارض افزایش داد تا در بدو بروز با مراجعه به پزشک به مدیریت آن کمک نمایند.


تشکر و قدردانی

 این مقاله بخشی از پایان نامه­ی داروسازی عمومی دو دانشجوی داروسازی دانشگاه علوم پزشکی مشهد بوده است. نویسندگان از معاونت پژوهشی این دانشگاه به جهت تامین هزینه­های انجام این طرح سپاسگزاری می­نمایند.

1- Antony A, Joel JJ, Shetty J, Umar NF. Identification and analysis of adverse drug reactions asso-ciated with cancer chemotherapy in hospitalized patients. Int J Pharm Pharmaceut Sci 2016; 6:3-7.
2- Wahlang JB, Laishram PD, Brahma DK, Sarkar C, Lahon J, Nongkynrih BS. Adverse drug reac-tions due to cancer chemotherapy in a tertiary care teaching hospital. Ther Adv Drug Saf 2017; 8:61-6.
3- Hassett MJ, O’Malley AJ, Pakes JR, Newhouse JP, Earle CC. Frequency and cost of chemother-apy-related serious adverse effects in a population sample of women with breast cancer. J Natl Can-cer Inst 2006; 98:1108-17.
4- Herdrich K, Weinberger H. Selected schedules in the therapy of malignant tumors part I: hemato-logic malignancies. 17th ed. Frankfurt: Baxter Oncology; 2014. P. 119-47.
5- Antony A, Joel JJ, Shetty J, Umar NF. Identification and analysis of adverse drug reactions asso-ciated with cancer chemotherapy in hospitalized patients. Med J Mashhad Univ Med Sci 2016; 6:3-7. (Persian)
6- Asmarian NS, Kavousi A, Salehi M, Mahaki B. Mapping of stomach cancer rate in Iran using area-to-area Poisson Kriging. J Health Syst Res 2012; 8:681-7.
7- Common terminology criteria for adverse events V4.0 (CTCAE). National Institutes of Health NCI. Available at: URL: http://ctep.cancer.gov/protocoldevelopment/electronic_applications/ctc.htm; 2013.
8- Prasad A, Datta PP, Bhattacharya J, Pattanayak C, Ashok, Chauhan AS, et al. Pattern of adverse drug reactions due to cancer chemotherapy in a tertiary care teaching hospital in eastern India. J Pharmacovigilance 2013; 1:107.
9- Poddar S, Sultana R, Sultana R, Akbor MM, Azad MA, Hasnat A. Pattern of adverse drug reac-tions due to cancer chemotherapy in a tertiary care teaching hospital in Bangladesh. Dhaka Univ J Pharm Sci 2009; 8:11-6.
10- Chopra D, Rehan HS, Sharma V, Mishra R. Chemotherapy-induced adverse drugs reactions in oncology patients: A prospective observational survey. Indian J Med Pediatr Oncol 2016; 37:42-6.
11- Khandelwal S, Bairy KL, Vidyasagar MS, Chogtu B, Sharan K. Adverse drug reaction profile of cancer patients on chemotherapy in a tertiary care hospital. Int J Pharm Bio Sci 2015; 6:233-44.
12- Surendiran A, Balamurugan N, Gunaseelan K, Akhtar S, Reddy K, Adithan CK. Adverse drug reaction profile of cisplatin-based chemotherapy regimen in a tertiary care hospital in India: an evaluative study. Ind J Pharmacol 2010; 42:40-3.
13- Goyal YN, Solanki KC, Mistry RA, Joshi ND, Singh AP, Gajera MV. The pattern of adverse drug reactions due to cancer chemotherapy in a tertiary care teaching hospital in Gujarat. Int J Sci Res 2014; 3:77-9.