A Survey on the Knowledge, Attitude and Practice of Non-Psychiatric Specialist Doctors on Psychiatric Treatments in Zahedan City, 1396

مقدمه

امروزه اختلالات روانی و پیامدهای آسیب‌رسان فردی و اجتماعی آن‌ها، بیشتر موردتوجه محققین پزشکی و صاحب‌نظران علوم رفتاری و جامعه‌شناسی قرارگرفته است. مطالعات نشان داده است که  حداقل 7-10 میلیون نفر از جمعیت کشور ایران دچار یکی از انواع اختلالات روانی بوده و نیازمند خدمات بهداشت روان هستند (1). در پژوهشی دیگر نشان داده شده است که 20٪ جمعیت کشور ایران به یک اختلال روانی دچار هستند که در بین این اختلالات، میزان شیوع افسردگی و اضطراب بالاتر است. همچنین در ایران یکی از مشکلات بزرگ بیماران روانی انگ زدن به آنان است (2). از گذشته تا کنون بیماری روانی هم ردیف با جنون و دیوانگی بوده که در بین عوام باعث شرم و سرافکندگی یا ترس و وحشت بوده است، که نتیجه آن طرد شدن بیماران روانی از جامعه یا پناه بردن به جادو و سحر بجای یافتن راهکار مناسب درمانی و مراقبت‌های پزشکی شده است. تصور عمومی در مورد روانپزشکی و روانپزشکان مملوء از کلیشه‌ها و انگ می‌باشد و بیماران روانی نیز از این موضوع رنج می‌برند (3). بررسی‌ها نشان داده است که بیماران روانی بر این باورند که نسبت به دیگران از ارزش کمتری برخوردارند. اگر افرادی که تحت تشخیص بیماری روانی قرار می‌گیرند از خانواده‌هایشان آموخته باشند که شناخته شدن به‌عنوان یک بیمار روانی، خود و یا اعضای خانواده را شرمنده می‌کند، تمایلی به استفاده از درمان‌های روانپزشکی نشان نمی‌دهند. کوریگان[1] و پِن[2]  درباره‌ی مبارزه، آموزش و برقراری ارتباط به‌عنوان سه رویکرد عملی شاید بتواند باعث کاهش انگ خوردن بیماران روانی شود توضیح می‌دهد. آن‌ها به افرادی که در ارتباط با بیماران روانی بودند تأکید کردند از ارائه‌ی گزارش‌های غیرواقعی و نامشخص درباره‌ی وضعیت‌های روانی بپرهیزند و به افراد جامعه آموزش دادند تا به اعتقادات و نگرش‌های منفی خود در مورد بیماری‌های روانی پایان بخشند. با وجود این تلاش‌ها در جهت کاهش نگرش منفی به بیماران روانی، نگرش مثبتی در جامعه ایجاد نشد. انگ زدن زمانی کم خواهد شد که جامعه با بیماران روانی که عملکرد شغلی مناسبی دارند با در همسایگی آن‌ها زندگی می‌کنند بیشتر در ارتباط باشند. نام‌گذاری انگ به‌عنوان بی‌عدالتی اجتماعی، نه‌تنها درک بهتری از مفهوم آن به ما می‌دهد بلکه می‌تواند راه‌حلی جهت حذف این موضوع نیز باشد (4). انگ[3]  درواقع به نشان یا داغی می‌گویند که بر روی بردگان یونانی می‌زدند و به این شکل آن‌ها را از مردم آزاد متمایز می‌ساختند گری[4]، 2002. گافمن[5] 1963انگ را خصوصیتی به‌ شدت بی‌اعتبار ساز معرفی کرد. اسکمبلر[6] 1998 نیز انگ را به دودسته‌ی احساسی (به خود انگ زدن) و قراردادی (تبعیضی) تقسیم نمود. به خود انگ زدن باعث کاهش اعتمادبه‌نفس می‌شود (5). انگ خوردن در خانواده‌ی بیمارانی که مشکلات روانی دارند عاملی مهم و استرس‌زا می‌باشد و بالقوه می‌تواند بر روابط اقوام با همدیگر و با سایرین اثر مخربی بگذارد. به نظر وال[7] و هارمن[8] بیشترین آثار ناشی از انگ زدن به خانواده‌ها، کم شدن میزان اعتمادبه‌نفس و ایجاد اختلال در روابط بین خانواده‌ها است (5).  علیرغم پیشرفت‌های علمی هنوز نگرش جامعه به خدمات روانپزشکی منفی است (6). تعداد زیادی از بیماران مبتلابه اختلالاتی روانی مانند افسردگی اساسی، مانیا و اسکیزوفرنیا هرگز به‌صورت داوطلبانه برای دریافت خدمات درمانی به مراکز بهداشتی- درمانی مراجعه نمی‌کنند یا در صورت مراجعه، داروهای تجویزشده را مصرف نمی‌کنند (7). باوجود پیشرفت در خدمات بهداشت روان و درمان‌های روانپزشکی در طی 50 سال اخیر، هنوز هم‌طیف وسیعی از افراد به بهره‌گیری از این خدمات تمایلی ندارند چون استفاده از این خدمات را نوعی انگ می‌دانند (8). پزشکان باید اطلاعات کافی در مورد اساس، ‌تشخیص و درمان این بیماری را به همان خوبی که به مراقبین و همراهان بیمار می‌دهند به خود بیمار نیز بدهند تا از مشکلات محتمل انگ خوردن جلوگیری شود (8). درمان بیماری‌های روانی نیز انگ خوردن خاص خود را دارد، تحقیقات نشان داده است اکثر بالغین بر این باورند که درمان‌های روانپزشکی مؤثر واقع نمی‌شود (9). در طول تاریخ درمان‌های روانپزشکی همواره جدال آمیز بوده است.از روزهایی که از کمای انسولینی استفاده می‌کردند تا امروز که از داروهای مدرن برای درمان بیماری‌های روانی استفاده می‌کنند (10). تقریباً از هر چهار نفر آمریکایی یک نفر معتقد است که درمان‌های روانپزشکی برای بدن مضر هستند و همین‌طور تقریباً از هر 3 نفر یک نفر معتقد است که این داروها در فعالیت‌های روزمره‌ی افراد تداخل ایجاد می‌کند (11). خانواده‌های بیماران روانی دلیل عمده عدم همکاری بیماران روانی در درمان را کاهش میزان اعتمادبه‌نفس و شرم و خجالت می‌دانند. بررسی‌ها ارتباط معناداری را بین شرم و اجتناب از درمان نشان داده‌اند که نه‌تنها باعث شرمندگی خود بیمار از بیان تجربیات شخصی می‌شدند بلکه شرمندگی خانواده از داشتن بیمار روانی را نیز به دنبال داشتند. افرادی که تحت تشخیص روانپزشکی قرار می‌گیرند، اگر از خانواده‌هایشان این‌طور آموخته باشند که شناخته شدن به‌عنوان یک بیمار روانی، خود و یا خانواده‌هایشان را شرمنده می‌کند، تمایلی به استفاده از خدمات درمانی نشان نمی‌دهند (4). ریشه‌های اساسی انگ متعدد بوده ولی رفتار افراد جامعه نقش بسزایی دارد. عامل اصلی تعیین‌کننده‌ی رفتار، ‌هدف شخص است که بر اساس دو عامل شکل می‌گیرد که شامل عامل شخصی و عامل بازتاب اجتماعی است.عامل فردی مربوط به ویژگی‌های شخصی فرد است و به ارزشیابی مثبت یا منفی از انجام رفتار برمی‌گردد که همان نگرش فرد نسبت به رفتار است و ممکن است آحاد مردم نسبت به یک مسئله نگرش متفاوتی داشته باشند. بنابراین نخستین عاملی که بر روی هدف و قصد اثر دارد نگرش نسبت به رفتار است (12). عامل بازتاب اجتماعی که به هنجارهای انتزاعی معروف است بیانگر آن است که افراد تحت تأثیر اشخاص مختلفی در جامعه مانند اعضای خانواده،‌ فامیل، اساتید، رهبران مذهبی و سیاسی و غیره قرارگرفته و در اثر نفوذ این افراد آن‌ها یا رفتاری را انجام می‌دهند یا از انجام آن رفتار خودداری می‌کنند (13). انگ زدایی از بیماران روانی به‌طور اعم و درمان‌های روانپزشکی به‌طور اخص، تا حدود زیادی مربوط به نگرش افراد جامعه و بیماران  به مجریان خدمات روان پزشکی و روان‌شناسی است که دراین‌بین نقش پزشکان عمومی به‌عنوان خط مقدم در سیستم ارجاع بیماران نقشی مؤثر بوده و نگرش آن‌ها به روانپزشکی در شکل‌گیری دیدگاهی صحیح در برخورد با مراجعین اهمیت به سزایی دارد. آموزش روانپزشکی، دوره‌ای دوماهه است که فرصتی مناسب برای ارائه و معرفی چنین دیدگاه‌هایی می‌باشد.بررسی عوامل مؤثر در راستای آموزش روانپزشکی می‌تواند باعث پیشرفت و ارتقاء نگرش‌ها نسبت به قبل شود (7). مواجهه‌ی مستقیم با بیماران و پس‌ازآن آموزش تئوریک مستقیم مهم‌ترین عامل در تغییر دیدگاه دانشجویان به بیماری‌های روانی بوده است (5). به‌عنوان‌مثال در مورد بیماری افسردگی حتی آموزشی مختصر نیز می‌تواند روی نگرش، دانش و عملکرد پزشکان غیر روانپزشک اثری مثبت بگذارد (14). با توجه به اینکه اکثر بیماران دچار اختلالات روانی به دلایل گوناگون که ذکر شد بجای مراجعه مستقیم به روانپزشکان یا روانشناسان،به پزشکان سایر رشته‌های غیر روانپزشکی مراجعه می‌کنند، هدف این پژوهش ارزیابی نگرش پزشکان غیر روانپزشک به درمان‌های دارویی روانپزشکی و اطلاع از میزان آگاهی و رفتار آن‌ها در برخورد با بیماران روانی بوده است. دانستن اینکه پزشکان نسبت به داروهای روانپزشکی چگونه نگرشی دارند بسیار حائز اهمیت است. همان‌طور که قبلاً اشاره شد نگرش به بیماری‌های روانی و استفاده از درمان‌های روانپزشکی و ارجاع به روانپزشک در جوامع مختلف منفی است و به‌نوعی انگ محسوب می‌شود. هدف از انجام این مطالعه بررسی نگرش پزشکان این بار نه به بیماران روانی، بلکه نسبت به درمان‌های روانپزشکی می‌باشد. این نگرش از اهمیت بسزایی برخورداراست چراکه در نوع مداخله‌ی درمانی پزشکان، سیستم ارجاع و روش درمانی بسیار مؤثر است. در صورت وجود نگرش منفی نامتناسب پزشکان به درمان‌های دارویی روانپزشکی و با توجه به شیوع بالای این بیماری‌ها در جامعه، می‌توان با ارائه راهکارهای مناسب نگرشی واقع‌بینانه نسبت به این امر تبیین نمود.

روش کار

این مطالعه از نوع مقطعی و توصیفی - تحلیلی بوده، که کلیه‌ی پزشکان متخصص بالینی غیر روانپزشک در بخش‌های خصوصی و دولتی در شهر زاهدان، در سال1396 را شامل می‌شده است. بدیهی بود افرادی که تمایل به همکاری در این پژوهش نداشتند وارد مطالعه نشدند. حجم نمونه به‌صورت سرشماری و شامل کلیه پزشکان متخصص بالینی غیر روانپزشک  شهر زاهدان دردو زیرگروه داخلی و جراحی  مشتمل بر 100 نفر بوده‌اند. این مطالعه با استفاده از پرسشنامه‌ی محقق ساخته، ارزیابی آگاهی، نگرش و عملکرد پزشکان در مورد درمان‌های دارویی روانپزشکی انجام گرفت. روایی پرسشنامه با نظر متخصصین روانپزشک و روان شناسان مورد تأیید قرار گرفت. برای ارزیابی پایایی پرسشنامه،مطالعه‌ی پایلوت انجام گرفت به صورتی که پرسشنامه‌ی محقق ساخته ابتدا بین 10 نفر از پزشکان متخصص غیر روانپزشک توزیع شد و نتایج جمع آوری گردید. یک هفته بعد نیز دوباره به همان پزشکان توزیع و نتایج به‌دست‌آمده مورد ارزیابی قرار گرفت، ضریب همبستگی نتایج در دو مرحله 95% بوده است. پرسشنامه مذکور شامل اطلاعات دموگرافیک پزشکان چون سن، رشته‌ی تخصصی، مدت‌زمان اخذ مدرک تخصص، عضویت در هیئت‌علمی، جنسیت و سؤالاتی که جهت تعیین نوع نگرش پزشکان متخصص غیر روانپزشک به درمان‌های دارویی روانپزشکی می‌باشد. روش انجام مطالعه با مراجعه به محل کار متخصصین بالینی غیر روانپزشک و ارائه‌ی پرسشنامه‌ی مذکور و اخذ اطلاعات انجام گردید. در تحلیل نهایی به دلیل تنوع نامتقارن در تعداد متخصصین در هر رشته‌ی تخصصی کلینیکی برای ایجاد توزیع نرمال پزشکان متخصص غیر روانپزشک کلینیکال را به دو گروه جراحی شامل رشته‌های (جراحی عمومی، ارتوپدی، اورولوژی، بیهوشی، زنان، چشم، گوش و حلق و بینی و طب اورژانس) و گروه داخلی شامل رشته‌های (داخلی و زیرگروه‌های آن نورولوژی، عفونی، پوست و اطفال) تقسیم گردید. تلاش شد در هر گروه از نظر جنسیت 40 نفر زن و 60 نفر مرد و از بین مردان وزنان نیز درهر گروه نصف موارد عضو هیئت‌علمی و نصف دیگر فاقد عضویت، انتخاب شوند. پرسشنامه شامل سه بخش آگاهی، عملکرد و نگرش می‌باشد. هر یک از سؤالات شامل پنج جواب (کاملاً موافقم با نمره‌ی 5، تا حدودی موافقم با نمره‌ی 4، نظری ندارم با نمره‌ی 3، تا حدودی مخالفم با نمره‌ی 2، کاملاً مخالفم با نمره‌ی 1) بوده است. در بخش نگرش درمجموع 7 سؤال یا به عبارتی 35 امتیاز وجود دارد. نگرش منفی به امتیاز کمتر از 14، نگرش خنثی به امتیاز بین 15 و 24 نگرش مثبت به امتیازهای بالاتر از 25 اطلاق می‌شود. در بخش آگاهی درمجموع 11 سؤال یا به عبارتی 55 امتیاز وجود دارد. آگاهی ضعیف به نمره‌های کمتر از 24، آگاهی متوسط به نمره‌های 25 تا 39، و آگاهی خوب به نمره‌های بالاتر از 40 اطلاق می‌شود. در بخش عملکرد درمجموع 6 سؤال یا به عبارتی 30 امتیاز وجود دارد. عملکرد ضعیف به امتیازهای کمتر از 11 عملکرد متوسط به امتیازهای 12 تا 23، و عملکرد خوب به امتیازهای بالای 24 اطلاق می‌شود. برای تجزیه‌وتحلیل آماری اطلاعات گردآوری‌شده از آزمون کای دو (X2)  و همین‌طور از آزمون T (در صورت لزوم من ویتنی) و آزمون همبستگی اسپیرمن با استفاده از نسخه 21 spss انجام شد (سطح معنی‌داری آزمون‌های آماری 05/0 در نظر گرفته شد).

نتایج

تعداد افراد مورد مطالعه در این پژوهش 100 نفر بودند. میانگین سنی  41 سال بوده و  به علت توزیع جنسیتی نامتقارن پزشکان در سطح شهر زاهدان 60 نفر مرد و 40 نفر زن بودند. همچنین از نظر رشته تخصص بالینی 50 نفر از گروه‌های جراحی و 50 نفر از گروه‌های داخلی بودند. حداقل مدت‌زمان اخذ مدرک 1 سال و حداکثر 27 سال بودند. تعداد 51 نفر عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوده و 49 نفر فاقد عضویت هیئت‌علمی در دانشگاه بودند.