بررسی اثربخشی الگوی درمانی کاهش استرس براساس ذهن آگاهی برعواطف مثبت و منفی و نشانگان افسردگی

1 mindfulness

2 Kabat-Zinn , J.

3 Mindfulness based stress reduction

4 Shapiro S. L.

[5] Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders

6  Brown K. W.

7  Ryan R. M.

[8]  Sharifi P

9 ^{Structued clinical interview for DSM}

10 ^{Positive and Negative Affect scale (PANAS)}

11  ^Watson

12 ^{Mohammadi N}

[13] ^{Beck Depression Inventory (II)}

14 ^{FathiAshtiani A}  

15 ^{Seidi P.}

شاخص‎ها‎ی توصیفی مربوط به سه متغیر عاطفه مثبت، عاطفه منفی و نشانگان افسردگی در دو گروه آزمایش و کنترل در جدول 2 آورده شده است. همان گونه که از نتایج مشخص شد، میانگین آزمودنی‎ها‎ی گروه آزمایش در دو متغیر عاطفه منفی و نشانگان افسردگی پس از مداخله کاهش پیدا کرده اما این کاهش در متغیر عاطفه مثبت مشاهده نمی‎شود.

جدول 3 نتایج دو گروه آزمایش و کنترل را در سه متغیر عاطفه مثبت، عاطفه منفی و نشانگان افسردگی بر اساس تفاضل نمرات پیش-پس آزمون و آزمون یو من ویتنی، نشان می‎‎دهد. براساس نتایج، مقادیر بدست آمده در دو متغیر عاطفه‎ی منفی و نشانگان افسردگی معنادار است. به عبارتی دیگر مداخله‎ی درمانی توانسته میزان عاطفه‎ی منفی و نشانگان اقسردگی را در گروه آزمایش نسبت به گروه کنترل کاهش دهد. اما تفاوت مشاهده شده میان دو گروه در متغیر عاطفه مثبت معنادار نیست. این عدم معناداری به این معنا است که جلسات MBSR نتوانسته است عاطفه‎ی مثبت آزمودنی‎ها‎ی گروه آزمایش را نسبت به گروه کنترل افزایش دهد.

آزمودنی‎ها‎ی گروه آزمایش یک بار بلافاصله پس از  اتمام جلسات درمانی، یک بار یک ماه پس از پایان دوره‎ی درمان (اولین پیگیری) و یک بار سه ماه پس از پایان درمان (پیگیری دوم) مورد ارزیابی قرار گرفتند. نتایج مقایسه‎ی آزمودنی‎ها‎ی گروه آزمایش در قبل از مداخله با پس از مداخله و پیگیری 1 و 2 در جداول چهار الی شش نشان داده شده است. برای بررسی این اثربخشی، از آزمون ویلکاکسون استفاده گردید. نتایج جدول 4 نشان می‎‎دهد که مقادیر بدست آمده در هیچ یک از سه مرحله معنادار نبوده است و این بدان معنی است که این مداخله تاثیری بر افزایش عاطفه‎ی مثبت آزمودنی‎ها‎ نداشته است.

همان گونه که در جدول 5 مشاهده می‎‎شود، عاطفه‎ی منفی آزمودنی‎ها‎ی گروه آزمایش بعد از اتمام درمان، بهبود قابل توجهی داشته و این کاهش در دوره‎ها‎ی پیگیری نیز حفظ شده است. این معناداری در کاهش نشانگان افسردگی در مراحل پیگیری نیز مشاهده می‎شود که نتایج آن در جدول 5 نشان داده شده است.

بحث

     همان گونه که نتایج نشان داد الگوی درمانی کاهش استرس بر اساس ذهن آگاهی میزان نشانگان افسردگی و عاطفه‎ی منفی را در گروه آزمایش نسبت به گروه کنترل کاهش داد اما نتوانست در عاطفه‎ی مثبت آن‎ها‎ تغییری ایجاد کند. چندی از تحقیقات نیز موید نتایج بدست آمده در این پژوهش هستند (3،10،20). در توضیح این تاثیر باید در نظر داشت که ذهن آگاهی، هوشیاری فراشناختی را افزایش می‎‎دهد – مولفه ای که بیان گر توانایی ادراک مجدد و یا تمرکززدایی از افکار و هیجانات و دیدن آن‎ها‎ به صورت رویدادهای ذهنی در حال عبور است. فرض براین است که هوشیاری فراشناختی افزایش یافته، منجر به کاهش نشخوار فکری می‎‎شود _ فرایند منفی تکرار شونده ای که به عنوان عامل خطر در تعدادی از اختلالات روانی از جمله افسردگی درنظر گرفته می‎‎شود (3). هوشیاری فراشناختی افزایش یافته به نوبه‎ی خود می‎‎تواند پیامدهای بالینی بهتری هم چون میزان عود کمتر افسردگی را پیش بینی کند(3). کنگ[1] و همکاران در پژوهش خود نشان دادند که MBSR به طور کلی منجر به کاهش سطوح افسردگی، نشخوار فکری، احساس درماندگی کلی و درهم ریختگی شناختی می‎‎شود (3). کارمودی[2] و بائر[3]؛ در بررسی‎ها‎ی خود نشان دادند که افزایش ذهن آگاهی منجر به کاهش معنادار آشفتگی‎ها‎ی روان شناختی و استرس می‎‎شود(20). لیکنز‎ ‎[4]و بائر، به مقایسه‎ی شاخص‎ها‎ی بهزیستی روان شناختی در افراد مراقبه کننده و افرادی که مراقبه انجام نمی‎‎دهند، پرداختند. نتایج آنان نشان داد که مراقبه کنندگان در مقایسه با گروهی که مراقبه انجام نمی‎‎دهند، سطوح بالایی از ذهن آگاهی، حس شفقت به خود و به طور کلی حس بهزیستی بالا و سطوح پایینی از نشانگان روان شناختی، نشخوار فکری، سرکوبی افکار، ترس از هیجان و مشکلات تنظیم هیجان را گزارش می‎‎کنند (3). سگال[5] و همکاران معتقدند که مراقبه‎ی ذهن آگاهی به افراد می‎‎آموزد که 1) درگام اول محتوای مخرب و الگوهای عادت گونه ذهن را شناسایی کنند و سپس 2) این اطلاعات را به شیوه ای غیرقضاوتی پردازش کنند و به هم مرتبط سازند تا فرایند انتخاب از میان گزینه‎ها‎ی مختلف برای فرد آسان شود. این رویکرد، فعالیت‎ها‎ی منعطف شناختی را افزایش می‎‎دهد و به افراد اجازه می‎‎دهد تا نشخوار فکری، تعمیم دهی افراطی و ارزیابی خود انتقادگرانه را کاهش داده و فرایندهای شناختی سازنده هم چون مشاهده‎ی بدون قضاوت را افزایش دهند(26). سطح پایین ذهن آگاهی با افسردگی و اضطراب، روان رنجوری، دلبستگی ناایمن، عاطفه منفی و اخلال در تنظیم هیجانی مرتبط است (27). تامپسون[6] و همکاران بیان می‎‎کنند که ذهن آگاهی با نگاهی پذیرا و آگاهانه نسبت به تجارب، از تفکر نشخوارگونه و افسرده زا جلوگیری کرده و منجر به انعطاف روان شناختی نسبت به حوادث و اتفاقات می‎‎شود (28). ریف[7] و همکاران انعطاف را به صورت ظرفیت حفظ و بهبود بهزیستی روانی در مواجهه با سختی‎ها‎ی زندگی تعریف می‎‎کنند. بنابراین انعطاف پذیری یک عنصر مهم در بهزیستی روانشناختی محسوب می‎‎شود. تحقیقات مختلف نشان داده اند که انعطاف پذیری با رضایت از زندگی و عاطفه‎ی مثبت ارتباطی مستقیم و با عاطفه‎ی منفی رابطه‎ی عکس دارد (28). با توجه به این که براساس ادبیات پژوهشی موجود، ذهن آگاهی بر انعطاف پذیری مقدم است به نظر می‎‎رسد که ذهن آگاهی از طریق اثر واسطه ای انعطاف پذیری، به طور غیرمستقیم بر رضایت از زندگی و حالات عاطفی اثر می‎‎گذارد (31-30، 29).

 علاوه بر پژوهش‎ها‎یی که موید تاثیر ذهن آگاهی در جمعیت‎ها‎ی بالینی ست، چندی از تحقیقات نیز سودمندی تمارین مبتنی

بر ذهن آگاهی را در جمعیت‎ها‎ی غیر بالینی تائید می‎‎کنند (3). به عنوان مثال چندی از تحقیقات انجام شده بر روی نمونه‎ی دانشجویی، نشان می‎‎دهد که ذهن اگاهی می‎‎تواند از طریق متغیرهای واسطه ای هم چون هوش هیجانی، خودارزیابی و عزت نفس، بهزیستی روانی افراد را افزایش دهد (28). در پژوهش ایمانی[8] و همکاران ارتباط معناداری میان ذهن آگاهی و بهزیستی روانشناختی دانشجویان بدست آمد و مشخص گردید که ذهن آگاهی به عنوان یک متغیر کلیدی در پیش بینی بهزیستی روانشناختی محسوب می‎‎شود (32). سایر پژوهش‎ها‎ نیز در همین راستا آموزش ذهن آگاهی و آموزش مهارت‎ها‎ی تنظیم هیجانی را برای توسعه و ترویج سلامت روانشناختی دانشجویان پیشنهاد می‎‎کنند (33).‎ ‎جین[9] و همکاران در بررسی که روی دانشجویان انجام دادند، به این نتیجه رسیدند که برنامه کاهش استرس براساس ذهن آگاهی، منجر به کاهش آشفتگی روانی، نشخوار فکری، حواس پرتی و افزایش حالات خلقی مثبت می‎‎شود (3). پژوهش جین و همکاران نشان می‎‎دهد که مراقبه‎ی ذهن آگاهی در کاهش حالات روان شناختی منفی و افزایش حالات مثبت در میان دانشجویانی که سطح آشفتگی بالایی را تجربه کردند، موثر است. این پژوهش نشان داد که تمارین ذهن آگاهی می‎‎تواند تاثیر بسزایی در کاهش پاسخ‎ها‎ی ناکارآمد و نشخوارگونه در خلق افسرده داشته باشد و این کاهش نشخوار فکری در تمارین ذهن آگاهی، خود می‎‎تواند منجر به کاهش آشفتگی شود (14). نتایج بررسی‎ها‎ی بوهلمیجر[10] و همکاران و گراسمن[11] و همکاران نیز بر کاهش نشانگان بالینی (افسردگی و اضطراب)  و نشانگان غیر بالینی (هیجانات ناخوشایند و آشفتگی‎ها‎ی‎ ‎روان شناختی) در میان افراد مختلف اشاره دارد (34).

نتایج تحقیق براون و همکاران مشخص کرد که ذهن آگاهی می‎‎تواند فرایندهای نظم دهنده ای را که به عنوان سپری علیه اختلالات خلقی عمل می‎‎کنند، تقویت کند (8). آموزش ذهن آگاهی نقش مهمی در اصلاح جنبه‎ها‎ی مهم تجربه‎ی هیجانی ایفا می‎‎کند بدین معنا که باعث افزایش وضوح و تمییز هیجانات، احساسات و افزایش توانایی در ادراک و تنظیم هیجانات می‎‎شود (35). به عبارتی دیگر، ذهن اگاهی با افزایش آگاهی از هیجانات درست همان گونه که رخ می‎‎دهند، منجر به بهبود در تنظیم هیجانات می‎‎شود که این امر خود منجر به این می‎‎شود که نام دهی مناسبی به هیجانات داشته باشیم و با دیدی پذیرا و رشد دهنده‎ی هیجانات مثبت، به آن‎ها‎ پاسخ دهیم و بنابراین‎ ‎باعث بهبود در تنظیم خلق می‎‎شود (8). دلگادو[12] و همکاران در بررسی نقش ذهن آگاهی در عاطفه و خلق، به این نتیجه رسیدند که ذهن آگاهی پیش بینی کننده رفتار خودتنظیمی و حالات هیجانی مثبت بوده و از طریق ترکیب سرزندگی و واضح دیدن تجربیات می‎‎تواند تغییرات مثبتی را در شادکامی و بهزیستی ایجاد نمایند(35). افزایش توجه و آگاهی نسبت به افکار، هیجانات و تمایلات که از جنبه‎ها‎ی مثبت ذهن آگاهی است، باعث هماهنگ شدن رفتارهای سازگارانه و حالت‎ها‎ی روانشناختی مثبت و موجب بهبود قابلیت فردی در جهت فعالیت‎ها‎ی انفرادی و اجتماعی و علاقه به این فعالیت‎ها‎ می‎‎شود و منجر به کیفیت زندگی بهتر، لذت بردن از زندگی و کاهش افسردگی و خشم شده و در کاهش نشانه‎ها‎ی کوتاه مدت و درازمدت خلق افسرده موثر است (36).

ذهن آگاهی سه تاثیر عمده روی عواطف می‎‎گذارد: 1) کاهش عاطفه منفی 2) افزایش عاطفه مثبت 3) تغییر در نحوه‎ی پاسخ دهی افراد به عاطفه‎ی منفی در زمانی که رخ می‎‎دهد. جین و همکاران متوجه شدند که شرکت کنندگان پس از چهار جلسه تمرین مراقبه‎ی ذهن آگاهی کاهش پریشانی کلی و افزایش حالات مثبت ذهن را گزارش کردند (6). چندی از پژوهش‎ها‎ نیز به این نکته اشاره دارند که مداخلات مختصر ذهن آگاهی، شیوه ای‎ ‎نوین برای تنظیم عواطف است (17،19). اما با این وجود، در این پژوهش MBSR نتوانست میزان عاطفه مثبت را افزایش دهد. در این خصوص می‎‎توان علل ضمنی متفاوتی را در نظر گرفت. اول اینکه همواره کاهش عواطف منفی به مراتب آسان تر و سریع تر از افزایش عاطفه‎ی مثبت اتفاق می‎‎افتد، شاید به همین دلیل است که کاهش غم و ناراحتی همیشه سهل تر از بالابردن احساس شادمانی درونی و افزایش احساسات مثبت است. بنابراین ممکن است افزایش عاطفه‎ی منفی نیاز به زمان طولانی تر و روش‎ها‎ی درمانی متمرکز تر بر این هدف داشته باشد. ضمن اینکه باید درنظر داشته باشیم که نمونه‎ی مورد بررسی ما ناهمگن بوده اند و ممکن است این ناهمگنی خود نیز در این میان نقش داشته باشد. دوم اینکه شاید بتوان از سایر درمان‎ها‎ی مبتنی بر ذهن آگاهی برای افزایش عاطفه‎ی مثبت بیشتر ازMBSR‎ ‎سود جست به عنوان مثال در تحقیق کاسین[13] و همکاران مشخص گردید که خلق افرادی که از راهبردهای ذهن آگاهی استفاده کرده‎اند، بهبود قابل ملاحظه‎ای یافته است (9). بنابراین می‎‎توان پژوهش متمرکزتر بر افزایش عاطفه‎ی مثبت از طریق انواع درمان‎ها‎ی مبتنی بر ذهن آگاهی را به عنوان پیشنهاد ویژه‎ی این مقاله مطرح ساخت.

این پژوهش دارای محدودیت‎ها‎یی نیز بوده است که به آن‎ها‎ اشاره می‎‎کنیم. تعداد آزمودنی‎ها‎ی شرکت کننده در این پژوهش محدود بود. این محدودیت می‎‎تواند تعمیم پذیری نتایج را دچار مشکل کند و براین اساس نتایج باید با احتیاط تفسیر شوند. هم‎چنین محدود کردن پژوهش به یک جنس، تعمیم پذیری آن را به مردان دارای این مسائل، با مشکل مواجه می‎‎سازد.

نتیجه گیری

‎ ‎‎ ‎ به نظر می‎‎رسد که الگوی درمانی کاهش استرس براساسذهن آگاهی می‎‎تواند سطح نشانگان افسردگی و عاطفه‎ی منفی را در جمعیت غیر بالینی کاهش دهد.