بررسی اثربخشی آموزش گروهی والدین مبتنی بر فرزندپروری مثبت با توجه به فرهنگ ایرانی بر پیشرفت تحصیلی و ارتباط مادر-کودک

مقدمه

یکی از مهمترین و موثرترین دورانهای زندگی فرد، دوران کودکی است زیرا شخصیت فرد در همین دوران شکل می­گیرد (1). در همین راستا، خانواده نیز به عنوان اولین و بادوام ترین عامل در سازندگی شخصیت و رفتارهای آتی کودک، محسوب می شود. بنا بر نظر بسیاری از روانشناسان، منشا بسیاری از اختلالات شخصیتی و مشکلات روانی در پرورش اولیه کودک در خانواده است (2).

در این بین کیفیت ارتباط والدین به خصوص مادر با کودک، نقش تعیین کننده ای در شکل گیری شخصیت کودک و بهداشت روان وی در دوران بزرگسالی دارد (3).

بر اساس مطالعاتی که توسط روانپزشکان کودک و نوجوان انجام شده است، مشخص گردیده که علت اکثر اختلالات عاطفی کودک به دلیل محرومیت از مادر و یا اختلال در نحوه تعامل مادر-کودک است. باید توجه داشت که الگوی ارتباطی مادر-کودک نیز خود متاثر از خصوصیات اخلاقی مادر، سن و تحصیلات مادر، حمایت اجتماعی-عاطفی از مادر، شرایط محیط خانه و تصور مادر از خلق و خوی کودک خود می باشد (4-6).

بسیاری از تحقیقات نشان می دهند که عوامل خطرساز خانوادگی مانند فرزندپروری ناکارآمد والدین می تواند پیش بینی کننده قوی برای رشد و حفظ مشکلات عاطفی و رفتاری در کودکان و نوجوانان باشد بنا بر این مداخلات با هدف تغییر در شیوه فرزندپروری والدین، می تواند پیشگیری کننده بسیار مناسبی برای اختلالات رفتاری کودکان و بهبود ارتباطات ایشان باشد (7،8).

همچنین باید توجه داشت که ارتباطات و شیوه تربیتی والدین می تواند بر موفقیتهای تحصیلی فرزندان تاثیر قابل توجهی داشته باشد. بر اساس شیوه­های فرزندپروری (مقتدرانه، مستبدانه، سهل گیرانه و بی کفایت) ،فرزندان والدین دارای شیوه مقتدرانه که بهترین حالت است، بسیار خوب پرورش یافته و در انجام تکالیف جدید بهتر از سایرین عمل می کنند و از پیشرفت تحصیلی بهتری برخوردارند (10،9).

لذا تجارب خانوادگی می تواند بر روند تحصیلی کودکان در دوره کودکی و نوجوانی اثرگذار باشد (11). بنا بر یک تحقیق، سبک مقتدرانه و مهربان والدین در سن چهار سالگی کودکان، می تواند آمادگی مدرسه رفتن و هوشبهر ایشان را در شش سالگی و موفقیت تحصیلی شان را در 12 سالگی پیش بینی نماید (12).

یکی از مداخلات موثر بر شیوه های فرزندپروری و ارتباط والدین با فرزندان، برنامه فرزندپروری مثبت[1] است که توسط ساندرس[2] و همکارانش برنامه ریزی شده و گسترش یافته است (13).

این برنامه والدین را برای برخورد بهتر با کودکانشان آماده می­سازد و توسط محققین در بررسی و بهبود ارتباط والد-فرزند به کار گرفته شده  و حتی بر ارتباط کودکان دارای مشکلات و ناتوانیهای هوشی با مادرانشان تاثیر مناسبی داشته است (17،16،14).

این برنامه، والدین را در پنج سطح درگیر می سازد و به آنان کمک می کند تا تواناییهای خود را در تعامل با کودک نوزاد تا 12 ساله تقویت کنند. در سطح اول دانسته های والدین در مورد نقش والدینی از طریق مکتوبات یا دیگر اشکال رسانه ای افزایش می یابد و تشویق می شوند تا در برنامه شرکت کنند. در سطح دوم، به والدین در خصوص کودکان با مشکلات خفیف رفتاری آموزش داده می شود. در سطح سوم راهکارهای والدینی در خصوص کودکان با مشکلات رفتاری خفیف تا متوسط، در سطح چهارم در مورد کودکان با مشکلات جدی تر و در سطح پنجم، مداخلات خانواده در مورد کودکان با مشکلات شدید (به عنوان مثال، تعارض در روابط، افسردگی یا استرس والدینی)، آموزش داده می شود. بر این اساس والدین بنا بر نیازها و تمایلات خود و سطح مشکلاتی که با آن روبرو هستند، آموزش دریافت می کنند (18).

با توجه به ارتباطات خاص مادر با فرزند در کودکی و اهمیت این ارتباط در دوره های بعدی زندگی، توانمندی مادران در فرزندپروری و ادراک ایشان از تواناییهای خویش از ارزش زیادی برخوردار است زیرا مادرانی که خود را در انجام وظایف مادرانه شان توانمند ارزیابی می کنند در مقایسه با مادرانی که چنین احساسی ندارند، موفقیت بیشتری را تجربه می کنند و سبک مقتدرانه فرزندپروری و ارتباطات گرم را بهتر از سایرین می پذیرند (19). مادران با خودکارآمدی پایین و شیوه های فرزندپروری منفی بیشتر از چنین مادرانی فرزندان دارای مشکلات رفتاری، اختلالات خواب و ناسازگاری را تجربه می کنند (20،21).

با توجه به این مطالب و کمبود مطالعات موجود در کشور ما بر تاثیر برنامه فرزندپروری مثبت به خصوص بر مبنای فرهنگ ایرانی، مطالعه حاضر با هدف بررسی اثربخشی آموزش گروهی والدین مبتنی بر فرزندپروری مثبت با توجه به فرهنگ ایرانی بر پیشرفت تحصیلی و ارتباط مادر-کودک انجام شد.

روش کار

30 نفر از مادران دارای دانش آموز دختر در پایه سوم ابتدایی در ناحیه 6 مشهد که به صورت در دسترس انتخاب شده بودند انجام شد. محقق ابتدا برای دریافت مجوز، به اداره کل آموزش و پرورش مراجعه نمود و پس از اخذ مجوز با ناحیه 6 مشهد و سپس با مدیران مدارس ابتدایی هماهنگی صورت گرفت. با توجه به این که اطلاعات جمعیت­شناختی خانواده ها در مدارس موجود می باشد، به مادرانی که دارای مدرک دیپلم به بالا بودند و فرزند دختری در پایه سوم داشتند که حدود 200 نفر می شدند، پیامک ارسال شد که طی آن به والدین وجود کارگاه تربیت فرزند در مدارس اطلاع رسانی شد. از این تعداد بر اساس نمره پرسشنامه رابطه مادر – کودک،30 نفر از مادرانی که نمره کمتری در پرسشنامه کسب کردند و دختران آنها در کارنامه نوبت اول حداقل در دو درس عملکرد خوب یا قابل قبول داشتند، به شیوه تصادفی (جدول اعداد) در دو گروه برابر شاهد و آزمون قرار گرفتند. گروه آزمون به مدت 4 هفته (هفته ای دو جلسه 90 دقیقه­ای) تحت آموزش فرزندپروری مثبت قرار گرفت و گروه شاهد هیچ آموزشی دریافت نکرد.

به منظور رعایت اخلاق پژوهش به مادران ضمن توضیح کامل هدف از پژوهش، اطمینان خاطر داده شد که اطلاعات آنها محرمانه باقی خواهد ماند و آنها مختار هستند که در صورت تمایل در هر مرحله از پژوهش، از ادامه شرکت انصراف دهند. همچنین کمیته پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قوچان این طرح را تایید نموده است.

محقق برنامه آموزشی فرزندپروری مثبت دکتر شهریور و عربگل بودند که برنامه با فرهنگ ایرانی تطبیق پیدا کرده است (22). سپس محقق برای مادران دوره آموزشی را در طی 8 جلسه 90 دقیقه­ای (هر هفته دو جلسه) در مدرسه ای که امکانات آموزشی                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                 لازم را داشت، برگزار کرد.

پرسشنامه ارتباط مادر-کودک (MCRE)[3]:  این پرسشنامه در سال 1961 توسط رابرت ام.راس[4] تهیه شده و  دارای 48 ماده می باشد که چگونگی رابطه مادر و کودک را می سنجد. آزمودنی پاسخ خود را نسبت به هر سوال در طیف 5 گزینه ای (کاملا موافقم تا کاملا مخالفم ) مشخص می نماید. این پرسشنامه شامل 4 خرده مقیاس پذیرش فرزند، حمایت بیش از حد، سهل گیری بیش از حد و طرد فرزند می باشد. روایی آزمون در سال 1384 در ایران از طریق آلفای کرونباخ بر 30 نفر از افراد انجام شد بر طبق ضرایب اعتبار محاسبه شده آزمون دارای اعتبار لازم است. همچنین پایایی آزمون توسط اساتیدی با تجربه  مورد تایید قرار گرفته و روایی پذیرش فرزند 77/0 ، طرد فرزند 72/0 ، سهل گیری 71/0 ، بیش حمایت گری 78/0 به دست آمد.  در این پرسشنامه هر چه نمره زیر مقیاس بالاتر باشد ، میزان نگرش بالاتر است و هر چه نمره مقیاس پایین تر باشد میزان نگرش کمتر خواهد بود (23).

به منظور تحلیل داده ها این پژوهش از شاخص­های آماری توصیفی (میانگین وانحراف معیار) و آمار استنباطی تحلیل کوواریانس چند متغیره و نرم افزار SPSS استفاده شد.

نتایج

مشخصات جمعیت شناختی شامل سن و تحصیلات مادران شرکت کننده در این پژوهش به صورت زیر است: تعداد مادران با میزان تحصیلات مادران در حد دیپلم 11 نفر در هر گروه و بالاتر از دیپلم هم 4 نفر در هر گروه بود. میانگین سنی مادران گروه آزمون 46/34 با انحراف معیار 02/5 سال و میانگین سنی مادران گروه شاهد 93/34 با انحراف معیار 76/3 سال بود.

در بررسی میزان تحصیلات و  میانگین سنی دو گروه با استفاده از آزمون آماری تی مستقل تفاوت آماری معناداری در مادران شرکت کننده در پژوهش با توجه به گروه مشاهده نشد (1000/0 = pو 766/0 p=) و دو گروه از این نظر همگن بودند.

پیشرفت تحصیلی کودکان قبل و بعد از مداخله بررسی گردید و نتایج آن در جدول 1 ذکر شده است.

با توجه به جدول بالا، پس از کنترل آماری اثر پیش‌آزمون، تفاوت آماری معناداری در نمرات پس‌آزمون پیشرفت تحصیلی گروه آزمایش و کنترل مشاهده نمی‌شود (08/0 p=) و با توجه به اندازه اثر، 9/10 درصد از تغییرات متغیر وابسته در پس‌آزمون ناشی از مداخله است.

نمرات مربوط به پرسشنامه تعامل مادر-کودک نیز در دو مرحله در مورد شرکت کنندگان بررسی گردید که نتایج آن در جدول 2 مشهود است.

با توجه به جدول بالا، پس از کنترل آماری اثر پیش‌آزمون، تفاوت آماری معناداری در نمرات پس‌آزمون مؤلفه‌ های پذیرش و بیش حمایتگری در دو گروه آزمون و شاهد مشاهده می‌شود (0001/0 p=، 006/0 p=) و میانگین نمرات گروه آزمون در پس‌آزمون به‌طور معناداری بیشتر از گروه شاهد است اما تفاوت آماری معناداری در نمرات پس‌آزمون مؤلفه‌ های سهل‌گیری و طرد گروه آزمون و شاهد مشاهده نمی‌شود (407/0p=، 875/0 p=).