مقایسه تأثیر آموزش به دو روش کتابچه و کلیپ کارتونی بر رفتارهای پیشگیری از اثرات زیان‌بار اشعه آفتاب در دانش آموزان پسر شهر زاهدان

مقدمه

مواجهه با اشعه ماورای بنفش به‌طور طبیعی یا مصنوعی از عوامل اصلی ایجاد سرطان­های مختلف پوست است. عمده‌ترین منبع طبیعی مولد اشعه ماورای بنفش، تشعشعات خورشید است (1-3).

پرتوهای ماورای بنفش از یک‌سو برای بدن لازم است و کمبود آن باعث کمبود ویتامین D در بدن و ایجاد بیماری نرمی استخوان می‌شود و از سوی دیگر چنانچه مقدار پرتو دریافتی توسط انسان کنترل نشود می‌تواند عوارض زیان‌آوری بر سلامت پوست و چشم  داشته باشد (4).

سرطان‌ها عامل مهم و 23 % موارد مرگ‌ومیر در افراد جامعه است. از مهم‌ترین فاکتورهای مؤثر شناخته‌شده در ایجاد سرطان‌ها به‌ویژه بدخیمی‌های پوست اشعه uv می‌باشد. در ایران بررسی‌های انجام‌شده در مورد ارتباط اشعه و سرطان‌ها بسیار محدود و ناچیز است و آنچه بیشتر انجام‌شده و قابل‌استفاده است آمار سرطان‌ها و شیوع آن‌ها در بعضی از مناطق می‌باشد.در مطالعه مربوط به سرطان‌های پوست در مرکز ایران شیوع سرطان‌های پوست 5/20 % نسبت به‌کل سرطان‌ها تعیین گردیده است و در مردان 5/1 برابر زنان است و بیشترین شیوع سنی مربوط به دهه هفتم زندگی (60-69) می‌باشد (5). تماس مداوم و طولانی‌مدت اشعه آفتاب باپوست به‌طور حاد موجب آفتاب‌سوختگی به‌صورت قرمزی، تورم و درد و در درازمدت، ایجاد لک‌های پوستی، شلی پوست، گشاد شدگی عروق پوستی، و نهایتاً" سرطان‌های پوستی و پیری زودرس  پوست و ناراحتی‌های چشمی ازجمله آب‌مروارید(کاتاراکت)می‌شود    (6، 7).

مطالعاتی که در عرصه رفتارهای بهداشتی محافظت در برابر اشعه خورشید انجام‌شده بیانگر کمبود دانش و یا گستردگی رفتارهای غلط در این عرصه است، ازجمله مسعود ملکی و همکاران بامطالعه  و بررسی که بر آگاهی دانشجویان در مورد اثرات نور آفتاب بر پوست انجام دادند، نتایج نشان داد دانش و رفتار دانشجویان در حیطه محافظت شخصی در برابر اشعه ماورای بنفش  مناسب نیست(8). همچنین در مطالعه حاج حیدری و همکارانش که میزان آگاهی مراجعه‌کنندگان درمانگاه‌های پوست شهرستان ساری درباره مصرف ضد آفتاب را بررسی کردند، پایین بودن سطح آگاهی مردان نسبت به زنان در آن مطالعه آشکار شده است (9).

مطالعات نشان داده است  ۸۰ % آفتابی که در طول عمر دریافت می‌شود مربوط به دوران کودکی و نوجوانی است (10). ازآنجا ‌که کودکان و نوجوانان چندین ساعت در طول هفته را در مدرسه می‌گذرانند که بعضی از ساعات آن را در معرض نور خورشید به فعالیت‌هایی در حیاط مدرسه می‌پردازند مدارس  و موقعیت خاص آن به‌عنوان کانون تجمع دانش آموزان و نقش معلمان و اولیا در انتقال آگاهی  و ایجاد نگرش مطلوب و نهایتاً "تغییر رفتار دانش آموزان می‌تواند نقش حیاتی و تعیین‌کننده‌ای  در تحول سلامتی و پیشگیری از سرطان پوست ایفا کنند (11،12). امروزه نقش  رفتارهای انسان در ابتلا به بسیاری از اختلالات بهداشتی ازجمله سرطان‌ها و به‌ویژه سرطان پوست به اثبات رسیده و  انجام رفتارهای  غلط یک مشکل بهداشت عمومی به شمار می‌رود.قدرت اشعه UV بین ساعت‌های 10 صبح تا 4 بعدازظهر به بیشترین میزان خود می‌رسد.  بنابراین  بهتر است در صورت امکان افراد در ساعات فوق‌الذکر در معرض خورشید قرار نگیرند. در غیر این صورت باید در زیر یک پناهگاه ایستاد تا از معرض اشعه‌ی خورشید در امان ماند. لذا ایستادن در سایه، استفاده از کلاه‌های لبه‌دار (دارای حداقل ۷ سانتی‌متر لبه محافظتی) استفاده از لباس‌های با % پوشیدگی بالا (با یقه، آستین‌های بلند و شلوار بلند) عینک آفتابی و  استفاده از کرم ضد آفتاب از دیگر راهکارهای محافظت از پوست به شمار می‌رود (13-15).

روش آموزشی شیوه‌ای است که از طریق آن به ارائه آموزش، برای فرد یا گروه هدف پرداخته می‌شود که دارای  تقسیم‌بندی‌های مختلفی  است . یکی از این تقسیم‌بندی‌ها بر اساس نوع رسانه است که روش‌های آموزش بهداشت را به 4 گروه 1) روش‌های شفاهی: . مانند: سخنرانی2) روش‌های مکتوب مانند کتابچه و3)روش‌های الکترونیکی:نظیر فیلم‌های آموزشی ویدئویی، نرم‌افزارهای آموزشی رایانه‌ای، اینترنت، رادیو، تلویزیون و..4) روش‌های ترکیبی(چندرسانه‌ای) (16). سخنرانی یکی از رایج‌ترین و ساده‌ترین روش‌های آموزش مسائل بهداشتی به دانش آموزان  است که می‌توان برای انتقال عقاید،افکار،اطلاعات و آموزش مهارت دانش آموزان استفاده کرد.آموزش زمانی مؤثر و منظم خواهد بود که در کنار سخنرانی از رسانه‌های آموزشی استفاده شود. این نکته ثابت‌ شده است که اثری که رسانه‌ها در ذهن می‌گذارد عمیق‌تر، و دقیق‌تر از اثری است که ارائه همان پیام از طریق نوشته و یا کلمات و صحبت ایجاد می‌شود.استفاده از روش‌های مختلف آموزش ازجمله نمایش فیلم  و ارائه پاورپوینت با تصاویر و رنگ‌های شاد و هیجان‌انگیز و کتابچه می‌تواند در افزایش سطح آگاهی‌های این گروه تأثیر مثبت داشته و نهایتاً در بهبود رفتارهای پیشگیری از سرطان پوست مؤثر باشد همچنین در سنین دبستان و راهنمایی بهتراست از روش‌هایی استفاده شود که فراگیر در حین آموزش از آن لذت نیز ببرد (17). بنابراین این پژوهش باهدف مقایسه تأثیر دو روش آموزشی  کتابچه و نمایش کلیپ کارتونی در دانش آموزان پسر انجام شده است.

روش کار

این مطالعه نیمه  تجربی با روش  نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای  بر 200 دانش آموز پسر ابتدایی شهر زاهدان در سال 1392 انجام  شد.  تعداد نمونه‌ها بر اساس سطح اطمینان 95٪ ، توان آزمون 80٪، میانگین8 و انحراف معیار5/2  بود(18). تعداد 100 نمونه در هر گروه (کتابچه و کلیپ کارتونی)محاسبه  شد.روش نمونه‌گیری بر اساس تقسیم‌بندی شهر زاهدان به 2 ناحیه آموزش‌وپرورش 1و2  و سپس انتخاب 4 مدرسه از هر ناحیه(حاشیه- مرکز) به‌صورت تصادفی انجام شد.پس از تائید پژوهش با شماره 5949 در کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی زاهدان  جهت رعایت اصول اخلاقی از اداره آموزش‌وپرورش زاهدان مجوز لازم کسب شد و سپس هماهنگی‌های لازم انجام گردید.  ابتدا فرد پژوهشگر خود را معرفی و دانش آموزان قبل از تکمیل پرسشنامه توجیه گردیدند و در صورت عدم تمایل برای شرکت در طرح جز نمونه‌ها در طرح شمرده نمی شدند که البته موردی جهت عدم  شرکت نبود. اطلاعات افراد در دو گروه کتابچه و فیلم توسط پرسشنامه محقق ساخته  گردآوری شد.ابزار مورداستفاده  پرسشنامه‌ای شامل اطلاعات دموگرافیک(4سؤال) و سؤالات مربوط به آگاهی (9 سؤال) و رفتارهای پیشگیری‌کننده ( سؤال7) بود.روایی محتوا و صوری پرسشنامه زیر نظر متخصصین پوست ،آموزش  بهداشت و بهداشت حرفه‏ای  بررسی گردید که  روایی تمامی سؤالات بالاتر از 80  %  و پایایی آن با اجرای بررسی اولیه بر روی 20 نمونه و محاسبه آلفا کرونباخ در کل حجم نمونه 83٪  تائید شد.

.پاسخ سؤالات آگاهی در سه حیطه  بلی- خیر¬¬-نمی دانم تدوین‌شده بود. که به پاسخ‌های صحیح نمره 2، پاسخ‌های غلط نمره صفر و به پاسخ‌های نمی‌دانم نمره 1 تعلق می‌گرفت  هم‌چنین پاسخ‌های سؤالات عملکرد در سه حیطه همیشه، گاهی و هرگز با نمرات  به ترتیب 2و1و0 رتبه‌بندی.در مرحله‌ی اول وضعیت رفتارهای پیشگیری‌کننده  از اثرات زیان‌بار و سایر متغیرهای موردنظر در دو گروه کتابچه و فیلم موردبررسی قرار گرفت . اطلاعات این مرحله با نرم‌افزار آماری SPSS  مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت.در این مطالعه دو گروه دانش‌آموز موردبررسی قرار گرفتند. جهت گروه اول روش گروهی شامل سخنرانی به همراه نمایش کلیپ کارتونی و برای ایجاد مشارکت و حضور فعالانه برای فراگیران یک مسابقه آموزشی درباره محتوی فیلم و پاورپوینت‌ها طراحی شد. جهت گروه دوم روش آموزش گروهی  سخنرانی همراه با پرسش و پاسخ و در پایان جلسه کتابچه آموزشی بین دانش آموزان توزیع شد..محتوای[A1]  آموزش بر اساس نتایج و شامل مطالبی درباره مضرات و فواید  نور خورشید، راه‌های محافظت در برابر خطرات اشعه ماوراءبنفش نور خورشید،  روش‌های صحیح استفاده از کرم ضد آفتاب و دیگر وسایل پیشگیری‌کننده، سرطان پوست و علائم آن و  وسایل حفاظت شخصی( کلاه – عینک – پیراهن آستین‌بلند) تدوین گردید. بعد از پایان  مداخله آموزشی دو ماه زمان انتظار برای ایجاد تغییرات رفتاری برای گروه مداخله در نظر گرفته شد، سپس بعد  از گذشت دو ماه مجدداً اطلاعات  افراد در دو گروه مجدداً گردآوری شد.سپس اطلاعات گردآوری‌شده از پرسشنامه‌ها با کمک نرم‌افزار SPSS   وارد کامپیوتر شده و با استفاده از آمار توصیفی شامل جداول، میانگین، نمودار، دامنه تغییرات و نیز  آمار تحلیلی شامل آزمون‌های تی زوجی، تی مستقل، و کای اسکوئر موردبررسی قرار گرفتند.

نتایج

درمجموع اطلاعات مربوط به 200 نفر از دانش آموزان پسر پایه‌ی ششم ابتدایی مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت.یافته‌های اطلاعات زمینه‌ای در دو گروه نشان داد سطح تحصیلات  63  و  72  % پدران و مادران زیر دیپلم، 20 و 5/19 % آن‌ها  دیپلم و 17 و 5/8 % پدران و مادران به ترتیب تحصیلات دانشگاهی داشتند و آزمون آماری کای اسکوئر نشان داد که والدین  در دو گروه  کتابچه و فیلم ازنظر سطح تحصیلی اختلاف معنی‌دار آماری نداشتند (05/0 p>). همچنین  6/73  % پدران دارای شغل آزاد و 4/26 % آن‌ها کارمند بودند اما 3/89 % مادران خانه‌دار و7/9 % آن‌ها کارمند بودند.نتایج حاصل از آزمون آماری تی مستقل نشان داد  قبل از مداخله تفاوت معناداری بین گروه  فیلم و کتابچه نبود (567/0 p =) ولی بعد از مداخله تفاوت بین میانگین‌ها مشاهده شد.و نتایج حاصل از آزمون

آماری  تی زوجی نشان داد اختلاف میانگین تغییر نمرات آگاهی، بین دو گروه کتابچه و فیلم معنی‌دار می‌باشد (001/0 p<). این تغییر در گروهی که تحت آموزش توسط  نمایش فیلم و انیمیشن قرار گرفتند به‌طور معنی‌داری بیشتر از گروه  کتابچه است و مثبت می‌باشد که این نتایج بیانگر آن است که آموزش توسط  نمایش فیلم و انیمیشن موثرترو برانگیزانندگی بیشتری نسبت به کتابچه دارد (جدول1).در خصوص رفتار نتایج حاصل از آزمون آماری تی مستقل نشان داد  قبل از مداخله تفاوت معناداری بین گروه  فیلم و کتابچه نبود (847/0 p=) ولی بعد از مداخله تفاوت بین میانگین‌ها مشاهده شد.ولی نتایج حاصل از آزمون آماری  تی زوجی نشان داد اختلاف میانگین تغییر نمرات رفتار، در گروه  فیلم معنی‌دار می‌باشد (001/0 p<)، که این تغییر بیانگر آن است که آموزش از طریق فیلم جهت تغییر رفتار مؤثرتر می‌باشد.

بحث

مطالعه حاضر اثربخشی دو روش آموزشی کتابچه و فیلم و انیمیشن را موردبررسی قرارداد. نتایج پژوهش حاضر نشان داد میانگین نمره آگاهی بعد از مداخله نسبت به قبل از مداخله در دو گروه افزایش معناداری داشته است که این نشان‌دهنده مؤثر بودن هردو روش در تغییر سطح آگاهی است در مقایسه بین نمره آگاهی در دو گروه  میانگین نمره در گروه کتابچه  29/11 درحالی‌که در گروه  فیلم و انیمیشن میانگین نمره 87/15 می‌باشد. که تفاوت معنادار افزایش آگاهی  از طریق نمایش فیلم و انیمیشن  نسبت به  کتابچه را نشان می‌دهد ( 001/0 p<)، که با مطالعات صدر زاده و صفری و عابدیان واکبری همخوانی دارد (19-22).

این نتایج بیانگر آن است که در هر دو گروه استقبال خوبی از آموزش به‌عمل‌آمده است و دانش آموزان شنوندگان خوبی برای موضوع آموزش بودند. در گروه نمایش فیلم به خاطر انیمیشن‌های جذاب و کودکانه و مسابقه آموزشی که در مورد پیام‌های بهداشتی فیلم و انیمیشن طراحی‌شده بود نوعی شادابی و هیجان و همکاری در دانش آموزان مشاهده گردید.

استفاده از روش‌های فعال آموزش مثل نمایش فیلم تأثیر شگرفی بر آگاهی افراد خصوصاً دانش آموزان مقطع دبستان دارد زیرا اولاً" حس کنجکاوی و قدرت حدس زدن داش آموزان را بالا می‌برد و ثانیاً" باعث می‌شود دانش آموزان تجربیات دیگران را در قالب داستان به خود نسبت دهند و آن را در ذهن خود درونی کنند (17).

در مطالعه‌ی حاضر میانگین نمره‌ی رفتارهای محافظت‌کننده در برابر نور خورشید  در گروه نمایش فیلم و انیمیشن   میانگین نمره رفتار بعد از مداخله افزایش یافت و این افزایش معنادار بود درحالی‌که در گروه کتابچه  افزایشی مشاهده نشد نتایج این مطالعه نشان‌دهنده‌ی مؤثر بودن  فیلم و کلیپ کارتونی در ارتقا رفتارهای  محافظت‌کننده در برابر نور خورشید  می‌باشد. کارتون‌ها به خاطر مجموعه پیام‌هایی که به مخاطب خود می‌رسانند بسیار باارزش هستند تماشای فیلم‌های کارتونی برای کودکان خود یک موقعیت یادگیری است. آن‌ها اغلب از طریق مشاهده رفتار دیگران را یاد می‌گیرند.

نتایج مطالعه‌ی کودی1 و همکاران که به بررسی آگاهی، رفتار و نگرش در دانشجویان دانشگاه استرالیا درباره‌ی سرطان پوست و ارزیابی اثر ارائه فیلم بعد از 10 هفته پرداخت، نشان داد که فیلم باعث افزایش رفتارهای محافظت‌کننده در برابر سرطان پوست در افراد مورد مداخله در مقایسه با گروه کنترل شد. این ننایج با نتیجه مطالعه حاضر همخوانی دارد (23). سایر مطالعات هم با مطالعه حاضر همخوانی دارند (24).

فیلم و انیمیشن  به همراه پاورپوینت به علت تصاویر متحرک رنگی و اسلایدهای آموزشی در پاورپوینت با پیام‌های کوتاه و رنگ‌ها و تصاویر شاد قوه تخیل دانش‌آموز را به کار می‌گرفت و او را با مسئله آموزش به‌صورت کاربردی درگیر می‌کرد  و نوعی هیجان و شادابی و همکاری را در دانش‌آموز ایجاد می‌کرد که این می‌توان عامل اصلی در این اثربخشی و برانگیزانندگی فیلم نسبت به کتابچه  عنوان کرد (17).

بررسی‌های متعددی نشان دادند که در معرض قرار گرفتن اطلاعات و رفتارهای سلامت از طرق رسانه‌های سرگرم‌کننده حتی به‌صورت مختصر تأثیر قوی دارد.آواپتیو1 در تحقیقی در سال 2008 نشان داد که وسایل ارتباطی به علت اضافه شدن تصاویر متحرک رنگی، عامل اصلی در اثربخشی و برانگیزانندگی و انتقال پیام سلامت ازلحاظ احساسی و هیجانی می‌شود (25).  

یکی از محدودیت‌های مطالعه جمع‌آوری داده‌های مرتبط با رفتارها از طریق خود گزارشی بود؛ که ممکن است در ارزیابی نتایج[A2]  تورش ایجاد کرده باشد. جهت سنجش رفتارهای محافظت‌کننده دانش آموزان مطالعات بیشتری لازم است. همچنین این مطالعه بر دانش آموزان پسر انجام شد؛ لذا برای مقایسه تفاوت جنس در استفاده از وسایل محافظت‌کننده پژوهش بر روی دانش آموزان دختر نیز ضروری است.

نتیجه‌گیری

 نتایج به‌دست‌آمده از این مطالعه بیانگر تأثیر بهتر و بیشتر آموزش از طریق نمایش فیلم و کلیپ کارتونی برای  گروه سنی موردمطالعه  می‌باشد.